Boboxujaev Kudrat Umarovichning

falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Kristall va shishasimon xal`kogen yarimo‘tkazgichlardagi Sn markazlarini o‘zaro elektron almashinuvining messbauer tadqiqi», 01.04.10–Yarimo‘tkazgichlar fizikasi (fizika-matematika fanlari).

Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2017.1.PhD/FM32.

Ilmiy rahbar: Zaynabidinov Sirojiddin, fizika-matematika fanlari doktori, professor, akademik.

Dissertatsiya bajarilgan muassasalar nomi: O‘zbekiston Milliy universiteti.

IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Andijon davlat universiteti, PhD.28.02.2018.FM.60.01.

Rasmiy opponentlar: To‘raev Ergash Yuldashevich, fizika-matematika fanlari doktori, professor; Dadamirzaev Muxammadjon G‘ulomqodirovich, fizika-matematika fanlari doktori, professor.

Yetakchi tashkilot: Farg‘ona politexnika instituti.

Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.

II. Tadqiqotning maqsadi: kristall va xal`kogenli shishasimon yarim-o‘tkazgichlarda qalayning zaryadli markazlari o‘rtasidagi elektron almashinuvni Messbauer spektroskopiyasi usulida aniqlashdan iborat.

III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

ilk bor As_1-xSe, Ge_1-xSe_x, Ge_1-x-yAs_xSe_x, (As_y(Ge_1-zSe_z)_1-y) shishasimon qotishmalar va Pb_1-x-ySn_xA_yS qattiq aralashmalar olingan va ularning tarkibi x, y, va z parametrlar bo‘yicha ikki xil rentgen fluoressent usulida 0,1 mm chuqurlikdan (sekinlashgan rentgen nurlari bilan) 0,1mkm chuqurlikkacha (elektronlar nurlar dastasi bilan) aniqlangan;

(As₂Se₃)_1-z(SnSe)_z-x(GeSe)_x qotishmalar va  Pb_1-x-ySn_xA_yS  (A = Na, Tl, x = 0.01÷0.02 va 0.005) qattiq qotishmalar asosidagi aynigan va aynimagan kristall xal`kogenidli qo‘rg‘oshin va shishasimon qotishmalarda qalay hosil qilgan donorli U⁻− nuqsonlarda Sn₆²⁺  va Sn₆⁴⁺ zaryadli holatlar o‘rtasidagi elektron almashinuv 80÷900 K harorat oralig‘ida sodir bo‘lishi aniqlangan;

harorat ortishi bilan messbauer spetridagi Sn₆²⁺  va Sn₆⁴⁺ holatlarga mos keluvchi chiziqlarning yaqinlashishi natijasida Sn₆³⁺ holatga mos keluvchi chiziqning hosil bo‘lmasligi elektron almashinuv ikki zaryadli holatlar o‘rtasida bir paytda ikki elektronning ko‘chishi bilan sodir bo‘lishi ko‘rsatilgan;

qalay hosil qilgan donorli U⁻− markaz tipidagi zaryadli holatlar Sn₆²⁺  va Sn₆⁴⁺ o‘rtasidagi zaryadlar almashinuvi modeli doirasida Pb_1-xSn_xS_1-zSe_z qattiq qorishmani messbauer spektridagi Sn ning markaziy siljishi qorishma tarkibiga bog‘liqligi aniqlangan;

shishasimon Ge₂S₃, Ge₃Se₃ va As₂S₃, As₂Se₃ qotishmalarda qalayning amfoter  U⁻− nuqsonlardagi bir marta ionlashgan Sn₆⁴⁺  donor markaz va bir marta ionlashgan Sn₃²⁺   akseptor markazlari o‘rtasida 480 K haroratgacha elektron almashinuv sodir bo‘lmaganligi aniqlangan.

IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.

Kristall va xal`kogenidli shishasimon yarimo‘tkazgichlardagi qalay hosil qilgan zaryadli holatlar o‘rtasidagi elektron almashinuvini messbauer spektroskopiyasi usulidagi tadqiqot natijalari asosida:

zaryadli holatlar o‘rtasidagi elektron almashinishi va faollashishi energiyasi mexanizmi «Tartibsiz yarimo‘tkazgichlarning elektron sistemasida fazoviy almashinishlarni tadqiq qilish (shishasimon materiallar, amorf yupqa pardalar, nanostrukturalar, kristallar sirti)» ilmiy loyihasida bir vaqtda ikki elektronni ko‘chishi bilan sodir bo‘ladigan holatlar o‘rtasida elektron almashinuvi mexanizmini aniqlashtirishda foydalanilgan (Rossiya davlat pedagogika universitetining 2018 yil 26 fevraldagi ma’lumotnomasi). Ilmiy natijadan foydalanish qalay kirishmasini PbS va PbSe namunalarda hosil qilgan Sn₆²⁺  va Sn₆⁴⁺ donorli U⁻− nuqson holatlar o‘rtasidagi ikki elektronli elektron almashinuv faollashuv energiyasini aniqlashga imkon bergan;

rentgenofluoressent analiz usuli Rossiya Federatsiyasining  «KOMITA» yopiq aksiyadorlik jamiyatida kristall va shishasimon qorishmalar tarkibini aniqlashda foydalanilgan («KOMITA» yopiq aksiyadorlik jamiyatining 2018 yil 21 fevraldagi ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalarni qo‘llash keng harorat sohasidagi kristall va shishasimon materiallarni tanlash imkonini yaratgan.