Чоршанбиев Нурали Эсонпўлатовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «G. barbadense L. тури маҳаллий ғўза навларининг F1-F2 ўсимликларида морфо-хўжалик белгиларининг ирсийланиши ва ўзгарувчанлиги», 03.00.09–Умумий генетика (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.1.PhD/B37.
Илмий раҳбар: Набиев Сайдиғани Мухторович, биология фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти ва Ўзбекистон Миллий университети, DSc.29.08.2017.В.53.01.
Расмий оппонентлар: Ибрагимов Паридун Шукурович, қишлоқ хўжалик фанлари доктори; Эрназарова Зироатхан Абдазамовна, биология фанлари номзоди.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат аграр университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: G.barbadense L. турига мансуб маҳаллий ғўза навларининг F1-F2 дурагайларида морфо-хўжалик белгиларининг ирсийланиш ва ўзгарувчанлик хусусиятларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
G.barbadensе L. турига мансуб маҳаллий ғўза навларининг биринчи авлод дурагайларида битта кўсакдаги пахта оғирлиги, ўсимликдаги кўсаклар сони, хўжалик маҳсулдорлиги ва умумий маҳсулдорлик каби қимматли-хўжалик белгиларининг ирсийланиши асосан ижобий ўта устунлик ҳолатида кечиши аниқланган;
ғўза навларининг F1 комбинацияларида ўсимлик бўйи, бош поядаги бўғимлар сони, ўсув даври ва 1000 дона чигит оғирлиги каби морфо-хўжалик белгилари асосан паст кўрсаткичли навнинг тўлиқсиз устунлиги ҳамда салбий ўта устунлик ҳолатларида ирсийланиши аниқланган;
ота-она навларининг реципрок F1 комбинацияларида морфо-хўжалик белгиларининг кўрсаткичлари бўйича статистик фарқланиш мавжудлиги асосида бу белгиларнинг генетик назоратида ядровий генлар билан бир қаторда цитоплазматик генлар ҳам иштирок этиши очиб берилган;
ўсимлик бўйи, ўсув даври, тола чиқими ва 1000 дона чигит оғирлиги каби белгиларнинг ирсий назоратида генларнинг аддитив самараси, бош поядаги бўғимлар сони, ўсимликдаги кўсаклар сони, хўжалик маҳсулдорлиги, умумий маҳсулдорлик ва тола узунлиги бўйича эса генларнинг ноаддитив самараси кучлироқ эканлиги аниқланган;
ғўза навларининг F2 авлодларида хўжалик белгилари бўйича юқори кўрсаткичларга эга қимматли рекомбинантларнинг ажралиб чиқиш даражаси чатиштиришда қатнашаётган ота-она навларга ва уларнинг комбинацион қобилиятига боғлиқлиги очиб берилган;
дурагайларнинг F2 комбинацияларида қимматли-хўжалик белгиларининг наслдан-наслга берилиш коэффициенти (h2) ота-она шаклларига боғлиқ равишда турли даражада бўлиши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
G.barbadensе L. тури маҳаллий ғўза навларининг F1-F2 ўсимликларида морфо-хўжалик белгиларининг ирсийланиши ва ўзгарувчанлик хусусиятларини аниқлаш бўйича олинган натижалар асосида:
G.barbadense L. тури маҳаллий ғўза навларининг F1-F2 ўсимликларида морфо-хўжалик белгиларининг ирсийланиши ва ўзгарувчанлик хусусиятларини аниқлаш бўйича олинган маълумотлардан 31800290 рақамли «Хитой коллекциясидаги G.barbadense L. турига мансуб ғўза намуналарини қимматли-хўжалик белгиларини ўрганиш асосида бошланғич ашё ажратиш» мавзусида бажарилган илмий лойиҳада ғўза намуналарининг морфо-хўжалик белгиларини баҳолашда фойдаланилган (Хитой Фанлар академиясининг 2018 йил 2 мартдаги маълумотномаси). Натижада қимматли-хўжалик белгиларининг юқори кўрсаткичларига эга намуналарни ажратиб олиш имконини берган;
G.barbadense L. турига мансуб маҳаллий ғўза навларининг F1-F2 дурагайларида морфо-хўжалик белгиларининг ирсийланиш ва ўзгарувчанлик хусусиятларини аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар ФА-А8-Т026 рақамли «Дунё ғўза генофонди тетраплоид турлари навларининг хилма-хиллигини ўрганиш, хўжалик ва биологик хусусиятларига ҳамда селекциявий потенциалига баҳо бериш» мавзусидаги амалий лойиҳада тетраплоид G.barbadense L. турига мансуб ғўза навларининг морфобиологик ва қимматли-хўжалик белгиларини баҳолашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2018 йил 12 мартдаги 2/1255-627-сон маълумотномаси). Натижада навларнинг қимматли-хўжалик белгилари бўйича комбинацион қобилиятини аниқлаш ва генетика-селекция ишлари учун тезпишар, юқори ҳосилли донорлар ажратиб олиш имконини берган;
яратилган тезпишар ва ҳосилдор ингичка толали «Марварид» ғўза нави ҳамда қимматли рекомбинант шакллари Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Ботаника институти «Ғўза генофонди» ноёб объекти коллекциясига тақдим этилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2018 йил 12 мартдаги 2/1255-627-сон маълумотномаси). Натижада мазкур нав ва рекомбинант шакллар ингичка толали ғўза коллекцияси фондини янада бойитиш имконини берган.
