Тоғаева Марғуба Абдисоттаровнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Дон таркибида темир моддасини бойитиш учун Ўзбекистон селекциясига мансуб юмшоқ буғдой генотипларини молекуляр тавсифлаш», 03.00.09 - Умумий генетика (биология фанлар).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.3.PhD/B649.
Илмий раҳбар: Кушанов Фахриддин Неъматуллаевич, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти, DSc.02/30.12.2019.В.53.01.
Расмий оппонентлар: Бозоров Тохир Ахмадович, биология фанлари доктори, катта илмий ходим; Жабборов Иброхим Шодмонович, биология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат аграр университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Қашқадарё вилоятида экиб келинаётган юмшоқ буғдойнинг нав намуналари генотипларини молекуляр тавсифлаш ва улар ичидан қимматли генотипларни ажратиб олиш ҳамда дон таркибидаги элементлар миқдорининг темир танқислиги анемияси билан касалланиш ҳолатлари ўртасидаги боғлиқлигини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Қашқадарё вилоятида аҳоли популяциясида сўровнома ўтказиш йўли билан популяцион-статистик таҳлил асосида камқонлик (анемия) ҳамда Covid-19 касалликлари ривожланишининг буғдойдаги темир моддаси етишмовчилиги билан боғлиқлиги аниқланган;
буғдойнинг баъзи маҳаллий, айрим Россия юмшоқ буғдой навлари ҳамда Қашқадарё вилоятида экиб келинаётган нав намуналари дони таркибидаги темир ва бошқа айрим элементлар миқдори аниқланган;
юмшоқ буғдойнинг танлаб олинган ҳар бир намуна ўртасидаги генетик полиморфизм даражасига микросателлит маркерлар ёрдамида баҳо берилган;
буғдой навлари ўртасида энг полиморф бўлган ва келгусида буғдой экинидаги қимматли хўжалик ҳамда морфобиологик белгиларга алоқадор QTL/генларни хариталашда хизмат қиладиган, ноёб аллелларга эга ДНК маркерлари идентификация қилинган;
in silico ПЗР усулидан фойдаланиб буғдойнинг T.aestivum тури геноми асосида полиморфик маркер ҳудудларининг хромосомлардаги позицияси (жойлашган ўрни) аниқланган;
юмшоқ буғдойдаги баъзи морфобиологик ҳамда қимматли хўжалик белгиларнинг юзага чиқишида иштирок этиш эҳтимоллиги мавжуд бўлган номзод генлар/оқсиллар аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Қашқадарё вилоятининг маҳаллий шароитига мослашган буғдой навларини танлашда мосланувчанликнинг биокимёвий ва генетик асосларини таҳлил қилиш ва шу ҳудудга мос қимматли, юқори маҳсулдор навларни танлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
юмшоқ буғдой нав намуналарида микросателлит маркерлар асосида маркер локусларининг ҳақиқий позицияси тўғри тартибдаги праймер кетма-кетлигидан №ФA-A-ҚX2018-427 “МАС технологиясининг “генларни пирамидалаш” усулидан фойдаланиб юмшоқ буғдойда асосий биотик ва абиотик факторларга чидамлилик генларини бир генотипда жамлаш ва шу асосда янги линиялар яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2022 йил 26 августдаги 4/1255-2071-сон маълумотномаси). Натижада, абиотик ва биотик стрессларга чидамлилик белгиларини бошқарувчи аллеллар битта генотипга жамлаш имконини берган;
микросателлет маркерлари асосида танланган биотик стресс факторларга чидамлилик бўйича номзод генлар-оқсиллардан №ВА-ФА-Ф-5-020 “Ғўза ва буғдой  UAK-популяциясидаги QTL локусларини генетик карталаштириш ва уларнинг ўзгарувчанлик қонуниятларини аниқлаш” мавзусидаги амалий лойихада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2022 йил 9 декабрдаги 4/1255-3087-сон маълумотномаси). Натижада, илк бор буғдой экинида УАК (уяли ассоциатив карталаштириш) популяцияси яратиш имконини берган.