Абдуллоев Шухратжон Бобоисмоиловичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Ўрта Осиё халқлари диний қарашларида дев образи: шаклланиши ва эволюцияси”, 07.00.01-Ўзбекистон тарихи, 07.00.04-Диншунослик (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.1.PhD/Tar525.
Илмий раҳбар: Шайдуллаев Шапулат Базарович, тарих фанлари доктори.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Термиз давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Термиз давлат университети, PhD.03/30.12.2019.Tar.78.02. 
Расмий оппонентлар: Исҳоқов Мирсодиқ Мирсултонович, тарих фанлари доктори, профессор; Уразова Раъно Ташпулатовна, тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади девларнинг Ўрта Осиё халқларининг зардуштийликдан олдинги эътиқод худолари бўлгани ҳамда зардуштийлик демонологияси ривожланишидаги аҳамияти ва вазифаларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Ўрта Осиёда зардуштийликкача бўлган диний қарашни “протозардуштийлик” ёки “протоавеста” деб номлаш эмас, балки, девлар эътиқодига асосланган “даэваясна” таълимоти эканлиги ёзма (Авеста, Бундахишн каби зардуштийлик матнлари) ва моддий манбалар (Окс цивилизацияси муҳрлари ва тасвирий санъати) асосида далилланган;
дев образининг шаклланиши ва эволюцияси қадимги даврдан ўрта асрларга қадар давом этгани зардуштийлик матнларидаги (Авестанинг Ясна (4 та алоҳида ҳамда 2 та девлар тўдаси), Видевдат (33 та алоҳида, 2 та девлар тўдаси, фақат Видевдатга хос 15 та алоҳида девлар), Яшт (15 та, фақат Яшт наскига хос 9 та) насклари, Меноги Херад (12 та, фақат Меноги Храдга хос 2 та), Бундахишн (36 та, фақат Бундахишнга хос 12 та), Денкард (19 та), Шоҳнома (10 та) жами 61 та девларнинг номи ва хусусиятлари орқали асосланган;
зардуштийлик демонологияси тадрижий тараққиётида дев образининг умумлашуви (бир неча образнинг бирлаштирилиши), жамиятда салбий жиҳатларни ифодалаш мақсадида янгиларининг пайдо бўлиши ва уларнинг гуруҳларга ажратилиши (“бош девлар” (Акоман, Андар, Соро, Наогас, Тарич, Зарич), тўдага бирлашган девлар (Мазана девлари, Зимистон девлари, Варина девлари) ва алоҳида (Насу, Хрууийни, Буидин, Бушяста каби 50 дан ортиқ) девлар) босқичлари мавжудлиги функционал типология асосида кўрсатилган;
зардуштийлик жамоалари ўзларининг сиёсий-мафкуравий рақибларини дев образи билан боғлаб талқин этганлиги (Франграсьён, Заҳҳок, Македониялик Александр) зардуштийлик матнларини Ўрта Осиёда ва унга туташ минтақаларда юз берган тарихий воқеалар (кўчманчили қабилалар ҳужуми, Македониялик Александр босқини, араблар истилоси) билан таққослаш орқали асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Мавзуга доир олиб борилган тадқиқотлар юзасидан ишлаб чиқилган илмий хулосалар ва таклифлар асосида:
Ўрта Осиёда зардуштийликкача бўлган диний қарашни “протозардуштийлик” ёки “протоавеста” деб номлаш эмас, балки, девлар эътиқодига асосланган “даэваясна” таълимоти эканлиги ёзма (Авеста, Бундахишн каби зардуштийлик матнлари) ва моддий манбалар (Окс цивилизацияси муҳрлари ва тасвирий санъати) асосида далилланганлиги, дев образининг шаклланиши ва эволюцияси қадимги даврдан ўрта асрларга қадар давом этгани зардуштийлик матнларидаги (Авестанинг Ясна (4 та алоҳида ҳамда 2 та девлар тўдаси), Видевдат (33 та алоҳида, 2 та девлар тўдаси, фақат Видевдатга хос 15 та алоҳида девлар), Яшт (15 та, фақат Яшт наскига хос 9 та) насклари, Меноги Херад (12 та, фақат Меноги Храдга хос 2 та), Бундахишн (36 та, фақат Бундахишнга хос 12 та), Денкард (19 та), Шоҳнома (10 та) жами 61 та девларнинг номи ва хусусиятлари орқали асосланганлиги ҳақидаги маълумотлардан Ўзбекистон Республикаси туризм ва спорт вазирлиги томонидан анъанавий ташкиллаштириладиган “Музейлар ҳафталиги” тадбирлари доирасида Ўзбекистон тарихи ва Сурхондарё археология музейларида маҳаллий ва хорижий сайёҳлар учун “Ўрта Осиё халқлари мифологик ва диний қарашлари” номли кўргазмалар ташкиллаштиришда, илмий-амалий тавсиялари ва назарий манбаларидан мифологик рамз ва тасвирларга оид маълумотлар асосида гид-таржимонлар ва туристлар учун қизиқарли ўқув қўлланмалар ва тарғибот материаллари яратишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Туризм ва спорт вазирлигининг 2022 йил 20 январдаги 07-17/584-сон маълумотномаси). Натижада сайёҳлар Ўрта Осиёнинг мифологияси ҳақида кенг тасаввурга эга бўлишган.
зардуштийлик демонологияси тадрижий тараққиётида дев образининг умумлашуви (бир неча образнинг бирлаштирилиши), жамиятда салбий жиҳатларни ифодалаш мақсадида янгиларининг пайдо бўлиши ва уларнинг гуруҳларга ажратилиши (“бош девлар” (Акоман, Андар, Соро, Наогас, Тарич, Зарич), тўдага бирлашган девлар (Мазана девлари, Зимистон девлари, Варина девлари) ва алоҳида (Насу, Хрууийни, Буидин, Бушяста каби 50 дан ортиқ) девлар) босқичлари мавжудлиги функционал типология асосида кўрсатилгангани, зардуштийлик жамоалари ўзларининг сиёсий-мафкуравий рақибларини дев образи билан боғлаб талқин этганлиги (Франграсьён, Заҳҳок, Македониялик Александр) зардуштийлик матнларини Ўрта Осиёда ва унга туташ минтақаларда юз берган тарихий воқеалар (кўчманчили қабилалар ҳужуми, Македониялик Александр босқини, араблар истилоси) билан таққослаш орқали асосланганлиги ҳақидаги маълумотлардан “Ўзбекистон тарихи” телеканалининг “Мавзу”, “Тақдимот” “Ибтидо” кўрсатувларини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон телерадиоканали” ДУК нинг 2021 йил 14 октябрдаги 01-02-1623-сон ва 2022 йил 5 майдаги 01-32-528-сон маълумотномалари). Натижада ушбу кўрсатувлар кенг жамоатчилик ўртасида Ўрта Осиёнинг қадимги ва бой мифологик қарашлари, девларнинг энг қадимги мифологик образлардан бири сифатида турли хил рамзларда моддий маданиятда акс этгани, зардуштийликдан аввалги дин худолари бўлгани ва бу эътиқод даэваясна деб аталгани ҳақида кенгроқ тасаввурга эга бўлишига хизмат қилган.