Xudayberganova Dildora Kulmamatovnaning 
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I.Umumiy ma’lumotlar.
“Dostonlar tilidagi nofaol qatlamga oid leksik birliklarning lisoniy tahlili”, 10.00.01 – O‘zbek tili (filologiya fanlari). 
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2019.2.PhD/Fil793.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Urganch davlat universiteti.
Ilmiy rahbar: Ruzimbaev Sarvar Saparbaevich, filologiya fanlari nomzodi, dotsent.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Urganch davlat universiteti, PhD.03/30.12.2019.Fil.55.02.
Rasmiy opponentlar: Djumaev Tursunali, filologiya fanlari doktori, dotsent; Qudaybergenov Mambetkerim Sarsenbaevich, filologiya fanlari doktori, professor.
Etakchi tashkilot: Nukus davlat pedagogika instituti. 
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy ahamiyatga molik. 
II.Tadqiqotning maqsadi Xorazm dostonlari tilidagi nofaol qatlamga oid leksik birliklar xususiyatlarini aniqlash, dostonlar tilidagi nofaol qatlamga xos birliklarning o‘zbek adabiy tili, shevalari, shuningdek, boshqa turkiy tillarga munosabati, ularning shakliy va mazmuniy o‘ziga xosliklarini ochib berishdan iborat. 
III.Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
dostonlar tilidagi nofaol qatlamga oid ba’zi so‘zlar ayrim o‘rinlarda turkiy tillar, xususan, qoraqalpoq tili bilan qiyoslanishi jarayonida o‘zbek va qoraqalpoq tillarining rivojlanish darajasi, o‘zaro munosabati, bu jarayonda Xorazm shevalarining o‘rni muhimligi dalillangan;
dostonlar tilidagi nofaol qatlamning hududiy chegaralangan so‘zlar turkumiga mansub leksik birliklarning “Avesto”, Xorazmda yaratilgan boshqa tarixiy manbalar, Xorazm shevalaridagi tarixiy so‘zlar bilan munosabati aniqlangan;
nofaol qatlamning dostonlar badiiyatidagi ishtiroki va ularning hozirgi o‘zbek adabiy tili va shevalari leksikasiga oid birliklarni o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etishi isbotlangan;
dostonlar tilida qo‘llangan xalq madaniyatini o‘zida ifodalovchi etnografik leksikaga oid nofaol birliklar orqali o‘zbek xalqining til boyligi, tilning rivojlanish jarayoni, so‘zlarning nofaol qatlamga aylanish jarayonlari aniqlangan. 
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Dostonlar tilidagi nofaol qatlamga oid leksik birliklarning lingvistik tahlili yuzasidan olingan ilmiy natijalar asosida:
xalq dostonlarida qo‘llaniladigan nofaol qatlamning asosiy mohiyatini ochib berishda, dostonlar tilidagi dialektizmlarning mintaqaviy o‘ziga xosligini aniqlashda, badiiy adabiyotda milliylikni yoritib berish, obrazlarning xarakterini ochib berish, turli kasb-korlar va urf-odatlarni tasvirlash vositalardan unumli foydalanish borasida xulosa va tavsiyalar ishlab chiqishda O‘zbekiston  Respublikasi  Fanlar  akademiyasi Qoraqalpog‘iston  bo‘limi  Qoraqalpoq  gumanitar  fanlar  ilmiy-tadqiqot institutida  2017–2020  yillarda  bajarilgan  FA-F-1-005 “Qoraqalpoq fol`klorshunosligi  va  adabiyotshunosligini  tadqiq  etish” fundamental loyihasini amalga oshirishda foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutining 2022 yil 26 yanvardagi 33/1-son ma’lumotnomasi). Natijada mazkur  tadqiqot  materiallari  o‘zbek tilining, shu bilan birga, ayrim materiallar qiyoslanishi jarayonida qoraqalpoq tilining  yuksalish  darajasini  aniqlashda  dialektal  etnografizmlarni badiiy jihatdan tahlil qilish jarayoni takomillashgan;
dostonlar tilida qo‘llangan Qoraqalpog‘istonning milliy o‘ziga xosligini ifodalaydigan etnografik leksikaga mansub birliklarni tahlil qilishda, ularning mag‘zini chaqishda dissertatsiyasida keltirilgan ädän (20 bet), jap (22 bet), sazaq (22 bet), tumaγ // tumav (27 bet), čögirmä  (28 bet), postin (33 bet), čäkmän (34 bet), boräk//bä:räk (35 bet),  qurmuš (35 bet) kabi so‘zlarning ma’nolari izohlaridan, qoraqalpoq adabiyoti va tilining, xususan, qoraqalpoq milliy etnografik leksikasining yuksalishini aniqlashda dostonlar tilidagi namunalar asosidagi tahlillardan O‘zbekiston  Respublikasi  Fanlar  akademiyasi Qoraqalpog‘iston  bo‘limi  Qoraqalpoq  gumanitar  fanlar  ilmiy-tadqiqot institutida 2012 – 2016 yillarda bajarilgan FA-F1-G002 paqamli “Qoraqalpoq fol`klori va adabiyoti janrlarining nazariy masalalarini tadqiq etish” va 2012 – 2016 yillarda bajarilgan F1-FA-0-13229 raqamli “Hozirgi qoraqalpoq tilida funksional so‘z yasalishi” mavzularidagi fundamental ilmiy loyihalarni bajarishda foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutining 2022 yil 12 apreldagi 134/1-son ma’lumotnomasi). Natijada dostonlar tilida qo‘llangan etnografik leksikaga oid nofaol birliklarning tahlili va ularning izohi yanada mukammallashgan; 
“Oshiqnoma” turkumi dostonlarida uchraydigan ot turkumiga oid gäšir, žāqāj, jāvā, jap, kädi, kürrä, küdä, ajä, axtiq, ärǯä, säzäq, täŋqä, tütä, čägä // čäjä; fe’l turkumiga oid āndimaq//āŋdimaq – poylamoq (G. 222), bökčimaq – sakramoq (G. 33), gönänmaq – bir narsaga ega bo‘lmoq (G. 37-), gizlämäk – yashirmoq (G. 81), dönmaq – so‘zidan qaytmoq, o‘zgarmoq (G. 320); dörämaq – tug‘ilmoq (G. 17), ziŋmaq – otib yubormoq (G. 38), iči āvušmaq – achinmoq, rahmi kelmoq (G. 97), qar ätmäk – arazlamoq, xafa bo‘lmoq (G. 195); γäbirišmaq – yanglishmoq, hisobda adashmoq (qipchoq shevalarida) (G. 117) kabi nofaol qatlamning hududiy chegaralangan so‘zlar turkumiga mansub leksik birliklar ma’nolari bugungi kunda ham Xorazm shevalarida keng iste’molda ekani fond viloyat muassasasi zahirasida saqlanayotgan qadimgi Xorazm dostonlari tarixiga oid eksponatlarning ilmiy pasportini yozishda, shuningdek, “Oltin meros” fondida saqlanayotgan qo‘lyozma manbalar tabdilida va ushbu xayriya jamg‘armaning Xorazm viloyati bo‘limi fondida saqlanayotgan “Avesto” kitobining turli mamlakatlardan keltirilgan nodir nusxalarini hozirgi o‘zbek tiliga o‘girish va “Avesto” lug‘at tarkibiga kirgan bir qancha so‘zlarning ma’nosini sharhlashda foydalanilgan (Xalqaro «Oltin meros» xayriya fondining 2021 yil                        1 noyabrdagi 01-33-01.11.2021-son ma’lumotnomasi). Natijada “Avesto” lug‘at tarkibida uchrovchi Xorazm dostonlari leksikasidagi nofaol so‘zlarning genetikasi ravshanlashgan va ularning tarqalish areali, ma’no taraqqiyoti aniqlangan;
“Oshiqnoma” turkumi dostonlarida uchraydigan ot turkumiga oid gäšir, žāqāj, jāvā, jap, kädi, kürrä, küdä, ajä, axtiq, ärǯä, säzäq, täŋqä, tütä, čägä // čäjä kabi nofaol qatlamning hududiy chegaralangan so‘zlar turkumiga mansub leksik birliklar ma’nolarini izohlashda; fe’l turkumiga oid āndimaq//āŋdimaq – poylamoq (G. 222), bökčimaq – sakramoq (G. 33), gönänmaq – bir narsaga ega bo‘lmoq (G. 37-), gizlämäk – yashirmoq (G. 81), dönmaq – so‘zidan qaytmoq, o‘zgarmoq (G. 320); dörämaq – tug‘ilmoq (G. 17), ziŋmaq – otib yubormoq (G. 38), iči āvušmaq – achinmoq, rahmi kelmoq (G. 97), qar ätmäk – arazlamoq, xafa bo‘lmoq (G. 195); γäbirišmaq – yanglishmoq, hisobda adashmoq (qipchoq shevalarida) (G. 117) kabi so‘zlarning izohli lug‘atini tuzishda va “Oshiqnoma” turkumidagi dostonlarning 7-8-jildlarini tayyorlash va nashr qilishda amaliy foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasining 2021 yil 27 sentyabrdagi 02/97-son ma’lumotnomasi). Natijada ushbu asarlar lug‘at qismida keltirilgan so‘zlarning etimologik, leksik-semantik izohi yanada mukammallashgan, kitobxonga tushunarlilik darajasi oshgan;
o‘zbek adabiy tili va o‘zbek shevalaridagi nofaol qatlam, Xorazm dostonlari, xususan, “Oshiqnoma” turkumidagi dostonlarning leksik birliklariga oid tahliliy xulosalardan Xorazm teleradiokompaniyasining “Tilimizni o‘rganamiz” ko‘rsatuvi ssenariysini tayyorlashda foydalanilgan (Xorazm teleradiokompaniyasining 2021 yil  21 oktyabrdagi 1421-son ma’lumotnomasi). Natijada ko‘rsatuvning ilmiy-ommabopligi ta’minlangan, ko‘rsatuv matnining ilmiy-manbaviy saviyasi boyigan.