Кадирова Гулчехра Хакимовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Экстремал шароитларда молекуляр азотни ўзлаштирувчи цианобактерияларнинг биологик хусусиятлари», 03.00.04–Микробиология ва вирусология (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.1.DSc/В9.
Илмий маслаҳатчи: Гулямова Ташхон Гафуровна, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Микробиология институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Микробиология институти ва Ўзбекистон Миллий университети, DSc.27.06.2017.В.38.01.
Расмий оппонентлар: Буриев Сулаймон, биология фанлари доктори, профессор; Зайнитдинова Людмила Иброхимовна, биология фанлари доктори; Хўжамшукуров Нортожи Абдухолиқович, биология фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Ботаника институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади: экстремал шароитларда кўп функционал хусусиятларга эга бўлган молекуляр азотни ўзлаштирувчи цианобактериялар маҳаллий штаммларининг тупроқни биологик қайта тикланишида ва унумдорлигини оширишда қўллаш истиқболини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк боршўрланган ва пестицидлар билан ифлосланган Ўзбекистоннинг суғориладиган майдонлари тупроқ ва ғўза, буғдой ризосфераси намуналаридан ажратилган цианобактерияларнинг кўп функционал хусусиятларга эга эканлиги аниқланиб, морфологик-культурал ва молекуляр-генетик хусусиятлари асосида цианобактериялар маҳаллий штаммларининг – Nostoc puriniforme 20, Nostoc linckia 4, Nostoc calcicola 25, Nostoc muscorum 14, Anabaena variabilis 18, Anabaena variabilis 21, Gloeothece rupestris 15, Synechococcus cedrorum 12 турга мансублиги идентификацияланган;
илк бор цианобактерияларнинг маҳаллий штаммлари NaClнинг юқори концентрацияларида (800 мМ) ўсиши, ривожланиши ва молекуляр азотни ўзлаштириш фаоллигини намоён қилиши асосланган;
шўрланишга чидамли фаол штаммларнинг тупроққа интродукцияланиши натижасида гумус, умумий азот, калий, аммиакли азот миқдорининг ошиши, умумий фосфор миқдорининг эса назоратга нисбатан камайиши аниқланган;
илк бор цианобактериялар ҳужайраларида тузли стрессга жавобан глицин ва пролин миқдорининг кескин ошиши ҳамда альдегидоксидаза ва ксантиндегидрогеназа ферментларининг битта формаси мавжудлиги исботланган;
цианобактериялар культурал суюқлигининг ғўза уруғларини униб чиқиш энергияси, унувчанлиги ва ўсиш қувватини ҳамда буғдой пояси ва илдизини стимуляция қилиши аниқланган;
шўрланиш шароитида озиқа муҳитининг таркибида L-триптофан мавжудлигидан қатъи назар цианобактерияларнинг индолил-3-сирка кислотасини (ИСК) синтезлаши асосланган;
илк бор шўрланиш шароитида цианобактериялар маҳаллий штаммлари ва уларнинг ассоциацияси линдан ва полихлорланган бифенилларни стабил ва юқори суръатда деструкция қилиши исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Самарадор цианобактериялар N. calcicola 25 ва A.variabilis 21 асосида экстремал шароитларда қишлоқ хўжалиги ўсимликларининг ўсиши ва ривожланишини стимуляцияловчи биопрепарат олиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
шўрланган ва пестицидлар билан ифлосланган тупроқлардан ажратиб олинган цианобактерияларнинг молекуляр азотни ўзлаштирувчи фаол маҳаллий штаммлари М/Узб-КНР-03/15 рақамли “Диазотроф ризобактерияларнинг биомолекулаларини (поли-β-гидроксибутират ва экзополисахаридлар) қўллаш асосида ғўза ва буғдой ўсимликларининг шўрланишга ва қурғоқчиликка чидамлилигини ошириш” мавзусидаги лойиҳада қишлоқ хўжалиги экинларини стресс шароитларга чидамлилигини оширишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фан ва технологиялар агентлигининг 2017 йил 14 ноябрдаги ФТА-03-11/1294-сон маълумотномаси). Натижада стресс шароитларда цианобактерияларнинг фаол маҳаллий штаммларидан экзополисахаридлар продуценти сифатида фойдаланиш ғўза ва буғдойнинг шўрланиш ва қурғоқчиликка чидамлилигини ошириш имконини берган;
шўрланишга чидамли фаол цианобактериялар асосида яратилган “CYANO-UZ” биопрепарати Қашқадарё, Бухоро ва Сурхондарё вилоятлари пахта ва буғдой майдонларига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2016 йил 7 декабрдаги 02/23-1266-сон маълумотномаси). Натижада ғўза ҳосилининг назорат вариантига нисбатан гектарига ўртача 4,2%, буғдой ҳосилдорлиги 4% га ошириш имконини берган;
“CYANO-UZ” биопрепарати Қашқадарё вилоятининг ўртача шўрланган фермер хўжаликлари далаларига тупроқнинг молекуляр азотни ўзлаштириш потенциалини ошириш амалиётига жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2016 йил 7 декабрдаги 02/23-1266-сон маълумотномаси). Натижада тупроқ таркибидаги биологик азот миқдорини 38% ошириш имконини берган.
