Шомуродов Хабибулло Файзуллоевичнинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Қизилқумнинг ем-хашак ўсимликлари ва улардан фойдаланиш истиқболлари», 03.00.05–Ботаника (биология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2018.1.DSc/B65.

Илмий маслаҳатчи: Хасанов Фурқат Орунбоевич, биология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Ботаника институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ботаника институти ва Ўзбекистон Миллий университети, DSc.27.06.2017.В.39.01.

Расмий оппонентлар: Печеницын Владимир Петрович, биология фанлари доктори, профессор; Белолипов Игорь Владимирович, биология фанлари доктори, профессор; Мавланов Хударган, биология фанлари доктори, профессор.

Етакчи ташкилот: Наманган давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II.Тадқиқотнинг мақсади: Қизилқум ем-хашак ўсимликлари флорасини аниқлаш ва истиқболли турларини танлаш асосида инқирозга учраган яйловлар ҳолатини яхшилаш йўлларини ишлаб чиқишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

илк бор Қизилқум ҳудудида тарқалган юксак ўсимликларнинг 68 оила ва 345 туркумига мансуб 908 тур ем-хашак ўсимликларининг рўйхати тузилган;

Ғарбий-Памиролой ва Ғарбий-Тёншон флораси базасида Қизилқум эндемизмининг прогрессив хусусияти исботланган;

Қизилқум ем-хашак флорасида бир йиллик ўсимликларнинг устунлиги  мазкур ҳудуд яйловларига антропоген босимнинг кучаяётганининг хавотирли индикатори эканлиги аниқланган;

Ўрта Осиё яйловларида шўрадошлар ва астрадошлар оилалари вакилларининг муҳим аҳамиятга эгалиги асосланган ва уларнинг хўжалик аҳамиятига кўра алоҳида гуруҳлар сифатида ажратишнинг мақсадга мувофиқлиги исботланган;

Қизилқум яйловларида тарқалган 6 та камёб ва йўқолиб кетиш хавфи остидаги турлар 35 та ценопопуляцияларининг экологик-фитоценотик тарқалиши аниқланган ҳамда ценопопуляцияларнинг структуралари очиб берилган;

Орол денгизининг қуриган тубида ўсимликлар қопламининг 4 типи ва 11 формациясига мансуб 30 та ассоциация ва уйғун бирликлар аниқланган;

Орол денгизининг қуриган тубида фитоценозларнинг бирламчи сукцессиясининг асосий механизмлари очиб берилган;

фан учун 3 та янги тур (Allium rinae F. O.Khass., Shomuradov etTojibaev, A. ravenii F. O.Khass., Shomuradov et Kadyrov, Astragalus kuldzhuktauense F.O.Khass., Shomuradov & Esankulov) аниқланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Қизилқумнинг ем-хашак ўсимликлари ва улардан фойдаланиш истиқболлари бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида:

908 турдан иборат Қизилқумнинг ем-хашак ўсимликлари рўйхати «Asia Plant Mapping» халқаро лойиҳада Осиё юксак ўсимликлари хилма-хиллигини аниқлашда фойдаланилган (Хитой Фанлар академияси Биохилма-хиллик бюросининг 2018 йил 12 январдаги маълумотномаси). Натижада Осиё минтақаси юксак ўсимликларининг тўлиқ рўйхатини шакллантириш ва уларнинг тарқалиш хариталарини ишлаб чиқиш имконини берган;

Қизилқумем-хашак ўсимликларининг 68 оила, 345 туркум ва 908 турдан ташкил топган маълумотлар базаси ва ўсимлик жамоаларининг геоботаник қайдномалари «Марказий Осиёда чўлланиш муаммолари» лойиҳасида Жанубий Сибир экосистемаларининг таркибий ва динамик ўзгаришлари ва чўлланишнинг комплекс индекациясини аниқлаш, башоратлаш моделини тузиш ва мониторинг тизимини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Россия Фанлар академиясининг 2018 йил 17 январдаги 15344-02/21-9317-сон маълумотномаси). Натижалар Евроосиё арид ва субарид минтақалари экосистемаларидаги динамик ўзгаришларни қиёсий таҳлил қилиш ва Евроосиё ҳудудида чўлланиш жараёнини қонуниятларини аниқлаш имконини берган;

Ўзбекистон Республикаси “Қизил китоби”га киритилган 6 та камёб турлар популяцияларининг замонавий ҳолати оид маълумотлар ва уларнинг тарқалиши акс эттирилган ГАТ хариталар Навоий вилояти Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бошқармасининг амалий фаолиятига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг 2018 йил 6 февралдаги 03-01/12-1021-сон маълумотномаси). Натижалар турларнинг табиий ареаллари чегараларини аниқлаш ва  популяцияларининг замонавий ҳолатига оид маълумотларни бойитиш  ҳамда Қизилқумнинг камёб ва йўқолиб кетиш хавфи остидаги турларининг муҳофаза қилиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш имконини берган.

абориген флора таркибидан танлаб олинган 6 та  шўрга чидамли ем-хашак ўсимликлари Навоий вилояти ҳудудидаги кўчар қумларни мустаҳкамлаш амалиётига жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг 2018 йил 6 февралдаги 03-01/12-1021-сон маълумотномаси). Натижалар инқирозга учраган кўчар қумликларни истиқболли ем-хашак ўсимликлари ҳисобига мустаҳкамлаш ва яйловлар ҳосилдорлигини ошириш имконини берган.

йирик масштабли (М 1:200000) «Орол денгизи жанубий қуриган саҳни ўсимликлар харитаси» ва унинг кўпбосқичли изоҳи «Геоинформкадастр» давлат унитар корхонаси фаолиятига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат қўмитасининг 2018 йил 31 январдаги 05-740-сон маълумотномаси). Илмий натижалар Оролбўйи ҳудуди ўсимликлар қопламининг электрон-рақамланган хариталарини тузиш ва ўсимлик жамоаларининг трансформация даражаларини баҳолаш имконини берган.