Рихсиева Камола Гафуровнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Қап=” асосли бирликлар генезиси ва семантик тараққиёти”, 10.00.01 – Ўзбек тили (филология фанлари). 
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.1.PhD/Fil2180.
Илмий раҳбар: Холманова Зулхумор Турдиевна, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.19.01. 
Расмий оппонентлар: Аширбоев Самихон, филология фанлари доктори, профессор; Убайдуллаев Алишер Абдусаломович, филология фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади “қап=” асосли луғавий бирликлар генезисини ёритиш, семантик тараққиёт хусусиятларини асослаш, ўзаро  алоқадор семантик  узвларни аниқлаш, “қап=” асосли  луғавий бирликларнинг барқарор бирикмалар таркибидаги когнитив-семантик функциясини очиб беришдан  иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
 ҳозирги ўзбек тилидаги қа= асосли фаол қўлланадиган 57 дан ортиқ, тарихий лексемалар ва сўз шакллари ҳамда рус тилига ўзлашган лексемалар билан бирга 122 та, барқарор бирикмаларни ҳам ҳисоблаганда 179 та лингвистик бирлик жамланиб, уларнинг маънолари тарихий-этимологик, лингвостатистик жиҳатдан  илк бор монографик планда текширилган ҳамда бу лексемаларнинг генезиси аниқланган;
“қап=” асосли  от лексемаларнинг ҳаракат-ҳолат семали луғавий бирликлардан шаклланиш хусусиятларини аниқланган қадимги туркий манбалардаги 3 та тарихий:  қа –I идиш, қоп; қа –II юқориламоқ, кўтарилмоқ; қа –III маҳкам ушламоқ, тутмоқ семалари аниқланиб, уларнинг ҳозирги ўзбек тилидаги қап= асосли бирликларга муносабати далилланган;
“қап=” асосли  лексемалар семантикасидаги ўзгаришлар аниқланиб,  уларнинг ҳозирги ўзбек тилидаги функционал-семантик хусусиятлари ҳамда  “қап=” асосли  лексемалар ўртасидаги “ичи бўшлик”, “беркитиш”, “ўраш”, “қамраш”, “қоплаш”  семантик узвлари ва бу узвларни юзага келтирувчи омиллар аниқланиб, “қап=” асосли лексемаларнинг генезисини аниқлашда илк бор семантик тўр методидан фойдаланишнинг самараси исботланган;
“қап=” асосли  лексемалар иштирок этган фраземалар, ўзбек халқ мақол ва маталлари тўпланиб, уларнинг таркибидаги “қап=” асосли  бирликларнинг когнитив-семантик, функционал-услубий  хусусиятлари аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. “Қап” асосли бирликларнинг семантик таҳлили бўйича олинган илмий натижалар асосида:
бир асосли лексик бирликлар семантикасидаги семалар асосида алоқадорлик намоён бўлиши, “қап” асосли бирликлар семантикасида  тилнинг тўплаш вазифаси билан боғлиқ белгиларнинг ифодаланишига оид  илмий-назарий хулосалардан Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг А-ОТ-2019-10 рақамли Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида бажарилган “Ўзбек тилида нейминг: меъёрий-ҳуқуқий асосларини яратиш” (2019-2022 йй.) мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2022 йил 10 сентябрдаги 01/4-2502/1-сон маълумотномаси). Натижада номларнинг ҳаракат-ҳолат семали луғавий бирликлардан шаклланиш хусусиятларини аниқлашда, онимларнинг лексема сифатидаги семалар мундарижасини аниқлашда назарий манба вазифасини ўтаган;
ўзбек тилшунослигида қадимий йўналиш ҳисобланган, замон талаблари асосида қайта такомиллашаётган семантика, унинг вужудга келиш анъаналари, пайдо бўлиш омиллари, лексема семантикасидаги ўзгаришлар ҳақидаги назарий хулосалардан Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида бажарилган ПЗ-20170927147 рақамли “Қадимги даврлардан XIII асргача бўлган туркий ёзма манбалар тадқиқи” (2018-2020) мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2022 йил 7 майдаги 04/1-879-сон маълумотномаси). Натижада кўп минг йиллик  ўзбек тили луғат бойлигининг шаклланиш ва ривожланиш босқичларидаги семантик алоқадор лексемаларнинг семантик жараёнларга таъсири, аҳамиятини асослашга хизмат қилган;  
лексема, семема, сема тушунчалари, нарса-ҳодиса, ҳаракат-ҳолат, белги-хусусиятни ифодалашда лисоний онгдаги алоқадорлик, оламни англаш, идрок этишдаги умумийликлар, лексема структур-грамматикасидаги ўзгаришлар, семантик кенгайиш, торайиш ҳақидаги илмий-назарий хулосалардан “Ўзбекистон тарихи” телеканалининг “Ҳамма учун” кўрсатуви сценарийсини ёзишда фойдаланилган (ЎзМТРК “Ўзбекистон телерадиоканали” ДУКнинг 2022 йил 27 июлдаги  06-28-646-сон маълумотномаси). Натижада, дастур учун тайёрланган материалларнинг мазмуни назарий ва амалий маълумотлар билан бойитилган.