Болтаева Зарина Азаматовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Бухоро воҳаси шароитида ғўзанинг морфофизиологик ва маҳсулдорлик кўрсаткичларига ноқулай экологик омиллар таъсирини баҳолаш», 03.00.07 – Ўсимликлар физиологияси ва биокимёси (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2021.4.PhD/В664.
Илмий раҳбар: Холлиев Аскар Эргашович, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Бухоро давлат университети, PhD.03/30.12.2019.B.72.02.
Расмий оппонентлар: Ўроқов Сирожиддин Худойбердиевич, биология фанлари доктори; Кушиев Ҳабибжон Ҳожибобоевич, биология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Хоразм Маъмун академияси.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Бухоро воҳаси шароитида ғўза навларининг морфофизиологик ва маҳсулдорлик кўрсаткичларига ноқулай экологик стрессорлар (қурғоқчилик, шўрланиш ва юқори ҳарорат) таъсирининг физиологик хусусиятларини аниқлаш ҳамда ғўзанинг стресс омилларга чидамлилигини аниқлашнинг тезкор усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ғўзага сув танқислиги стрессини баҳолаш мақсадида барглардаги транспирация жадаллиги, барглардаги сув  миқдори, баргларнинг қолдиқ сув танқислиги, фотосинтез жадаллиги ва бошқа кўрсаткичлар асосланган;
шўрланиш стресси таъсирини баҳолаш мақсадида тажрибалар шароитида ҳужайра ширасининг қуюқлик даражаси, барг тўқималарининг электр қаршилиги, баргларнинг кундузги сув танқислиги, нафас олиш жадаллиги навлар кесимида солиштирма аниқланган;
юқори ҳарорат стресси таъсирини баҳолаш мақсадида иссиқхона тажрибалари шароитида ҳужайраларнинг тургоцентлик даражаси, хлорофилл пигментлари миқдори, протоплазманинг қовушқоқлиги, чанг доначаларининг ҳаётчанлиги, барг тўқималарининг иссиққа чидамлилиги илмий асосланган;
илк бор экологик стрессорларнинг ғўза навларига таъсир даражаси бўйича-шўрланиш-1, сув танқислиги -2 ва юқори ҳарорат-3 ўринни эгаллаши ўрганилган морфофизиологик ва маҳсулдорлик кўрсаткичлар асосида баҳоланган;
ғўзанинг маҳсулдорлигига экологик стрессорларнинг таъсирини баҳолаш мақсадида навларнинг ўсиш жадаллиги, навлар барг сатҳининг кенгайиши, фотосинтез соф маҳсулдорлиги, ҳосил ва унинг сифат кўрсаткичларини аниқлаш орқали экологик стрессорларга нисбатан чидамли ҳамда ҳосилдорлиги ва сифат кўрсаткичлари юқори бўлган навлар илмий асосланган;
илк бор ғўза навларининг онтогенез даврида кундузги сув танқислиги (КСТ), қолдиқ сув танқислиги (ҚСТ) ҳамда ҳужайра ширасининг қуюқлик (ҲШҚ) кўрсаткичларини аниқлаш орқали навларнинг экологик стрессорларга нисбатан чидамлилик даражасини аниқлашнинг  тезкор усуллари ва стресс омилларнинг  ғўзага физиологик таъсир механизмлари ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Бухоро воҳаси шароитида ғўзанинг морфофизиологик ва маҳсулдорлик кўрсаткичларига ноқулай экологик стрессорлар таъсирини баҳолаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
экологик стрессорларнинг ғўза навларига таъсир даражаси бўйича-шўрланиш-1, сув танқислиги -2 ва юқори ҳарорат-3 ўринни эгаллашини морфофизиологик ва маҳсулдорлик кўрсаткичлари фермер хўжаликлари ер майдонларига жорий этилган (Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгашининг 2022 йил 1 июндаги 01/04-1452-сон маълумотномаси). Натижада, сув танқислиги, ўртача-кучли шўрланган ва юқори ҳарорат вариантларида ўрганилган барча ғўза навлари ҳосилдорлик даражасининг назорат вариантига қараганда 1-7,2 центнергача ҳар хил даражада камайтириш имконини берган;
ғўза навларининг онтогенез даврида кундузги сув танқислиги (КСТ), қолдиқ сув танқислиги (ҚСТ) ҳамда ҳужайра ширасининг қуюқлик (ҲШҚ) кўсаткичларини аниқлаш орқали навларнинг экологик стрессорларга нисбатан чидамлилик даражасини аниқлашнинг тезкор Бухоро вилояти шароитида 200 гектар майдонга жорий этилган (Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгашининг 2022 йил 01 июндаги 01/04-1452-сон маълумотномаси). Натижада, ғўза навларининг стресс омилларга чидамлилигининг ошиши эвазига ҳосилдорликни ва тола сифатини ошириш имконини берган;
ғўза навларининг ноқулай стресс (қурғоқчилик, шўрланиш ва юқори ҳарорат) омилларга чидамлилик белгиларидан №ФА-А8-Т015 «Интрогрессив линиялардан фойдаланиб, сув танқислиги шўрхокликка комплекс чидамли янги нав ва линияларни қайта ишлаш ва ишлаб чиқаришга татбиқ этиш» лойиҳасида комплекс чидамли янги нав ва линияларни қайта ишлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2022 йил 23 майдаги 4/1255-1201-сон маълумотномаси). Натижада, стрессга чидамли ғўза линиялари ажратиб олиш ва ушбу линиялар иштирокида стресс омилларга чидамли ғўза навларини яратиш ҳамда амалий селекция жараёнларида фойдаланиш ва ноқулай омилларнинг таъсири кузатиладиган майдонларга мос навларни жойлаштириш имконини берган.