Тоҳиров Жахонгир Абдувоҳид ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Али Қушчининг “Шарҳ Тажрид ал-калом” асари – темурийлар давридаги калом илмига оид муҳим манба”, 24.00.01 – Ислом тарихи ва манбашунослиги (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2019.4.PhD/Tar594.
Илмий раҳбар: Бабаджанов Бахтиёр Мираимович, тарих фанлари доктори.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон халқаро ислом академияси, DSc.35/30.12.2019.IsI/Tar/F.57.01.
Расмий оппонентлар: Хасанов Ахаджон Ахмеджанович, тарих фанлари доктори, профессор; Файзиев Хуршид Тургунович, тарих фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги шарқшунослик институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Али Қушчининг темурийлар даври калом илми ривожига қўшган ҳиссасини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ислом илмларининг (العلوم الإسلامية) ёйилиш ва ривожланиш замони саналган IX-XII асрларда диний эътиқодни тўғри талқин этиш мақсадида калом илмида “матнлар” (المتون) туркумидаги кичик рисолалар (المؤلفات العقائدية) ёзилгани, темурийлар даврига (XIV-XV) келиб эса, уларни кенгроқ англашга эҳтиёж ортгани сабабли “шарҳлар” (الشروح) ёзиш тенденциясининг жадаллашгани 29 та асар асосида очиб берилган;
Али Қушчи 15 ёшида Кирмонда биринчи асари – “Шарҳ Тажрид ал-калом”ни (شرح تجريد الكلام) ёза бошлагани, 25 ёшидан эса, “Зиж” га шарҳ (زيج شرح ) битгани мисолида ўрта асрларнинг илмий анъанасига мувофиқ қомусий олимларнинг, аввало, диний илмларни ўзлаштириб, кейин аниқ ва табиий фанларни ривожлантиргани асосланган;
олим ўз шарҳида баҳсли бўлган масала – амалнинг (العمل) имон (الإيمان) шартига кирмаслигини (الإرجاء) имоннинг жойи қалбда экани (3 та оят, 2 та ҳадисга кўра), амал эса, тана аъзолари билан бажарилиши далили асосида исботлаб бергани аниқланган.
аллома Али Қушчи Тусийнинг аниқ фанларга оид илмий қарашларидан фойдалангани, аммо унинг мўътазилага (المعتزلة) ва шиаликка (الشيعة) оид ақидаларини эса, ўз шарҳида ашъария (الأشعرية) ва мотуридия (الماتريدية) нуқтаи назаридан изоҳлагани аниқланган;
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. “Али Қушчининг “Шарҳ Тажрид ал-калом” асари – темурийлар давридаги калом илмига оид муҳим манба” мавзуида олиб борилган тадқиқотнинг илмий натижалари асосида:
ислом илмларининг (العلوم الإسلامية) ёйилиш ва ривожланиш замони саналган IX-XII асрларда диний эътиқодни тўғри талқин этиш мақсадида калом илмида “матнлар” (المتون) туркумидаги кичик рисолалар (المؤلفات العقائدية) ёзилгани, темурийлар даврига (XIV-XV асрга) келиб эса, уларни кенгроқ англашга эҳтиёж ортгани сабабли “шарҳлар” (الشروح) ёзиш тенденциясининг жадаллашгани 29 та шарҳ асар асосида очиб берилгани хусусидаги илмий хулосалар Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг буюртмаси асосида тайёрланган “Калом” номли дарслик мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 28 декабрдаги 676-сон буйруғи). Натижада, талабаларнинг темурийлар давридаги калом илмига оид тарихий манбалар мазмун-моҳиятини ва ўзига хос хусусиятларини тўғри англашларига, илмий асосланган кўникмаларнинг шаклланишига хизмат қилган;
Али Қушчи 15 ёшида Кирмонда биринчи “Шарҳ Тажрид ал-калом” (شرح تجريد الكلام) асарини ёза бошлагани, 25 ёшидан эса, “Зиж” га шарҳ (زيج شرح ) битгани мисолида ўрта асрларнинг илмий анъанасига мувофиқ қомусий олимларнинг, аввало, диний илмларни ўзлаштириб, кейин, аниқ ва табиий фанларни ривожлантиргани асослангани хусусидаги илмий хулосалар Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази буюртмаси асосидаги “Алломалар ҳаёти ва фаолияти” лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси марказининг 2022 йил 3 февралдаги 52/22-сон маълумотномаси). Натижада, жаҳон илм-фани тарихида ўчмас из қолдирган Али Қушчи каби олим ва мутафаккирлар меросининг тарихий ва замонавий цивилизация тараққиётидаги ўрни ҳамда аҳамиятини ёритишга хизмат қилган;
олим ўз шарҳида баҳсли бўлган масала – “амал”нинг (العمل) имон (الإيمان) шартига кирмаслигини (الإرجاء) имоннинг жойи қалбда экани (3 та оят, 2 та ҳадисга кўра), амал эса, тана аъзолари билан бажарилиши далили асосида исботлаб бергани аниқлангани хусусидаги илмий хулосалар Дин ишлари бўйича қўмита буюртмаси асосида тайёрланган “Мотуридия таълимоти тарихи” номли дарслик мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон  Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмитанинг 2022 йил 26 августдаги 02-03/6699-сон далолатномаси). Натижада, талабаларда ислом дини таълимоти, мотуридия ақида мактаби борасида тўғри илмий фикр шаклланишида ва деструктив ғояларга қарши мафкуравий иммунитетни мустаҳкамлашда катта аҳамият касб этган;
аллома Али Қушчи Тусийнинг аниқ фанларга оид илмий қарашларидан фойдалангани, аммо унинг мўътазилага (المعتزلة) ва шиаликка (الشيعة) оид ақидаларини эса, ўз шарҳида ашъария (الأشعرية) ва мотуридия (الماتريدية) нуқтаи назаридан изоҳлагани аниқлангани хусусидаги илмий хулосалардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон тарихи” телеканалининг “Буюк юрт алломалари” туркум дастурлари доирасида Али Қушчининг илмий меросига оид тизимли кўрсатувлар сценарийларини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси 2022 йил 2 февралдаги 06-31-230-сон маълумотномаси). Натижада, тарихий билимларнинг ошиши ва миллий ғурур туйғусининг шаклланиши учун олим ижодига оид илмий маълумотларни кенг жамоатчиликка етказишга эришилган.