Зинатуллаев Зиёдилла Иззатилла ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “VIII–XII асрларда исломнинг Марказий Осиёга ёйилиши ва бошқарув тизимининг ўзгариши”, 24.00.01 – “Ислом тарихи ва манбашунослиги” (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2019.1.PhD/Tar443.
Илмий раҳбар: Мунавваров Зоҳидулло Иномходжаевич, сиёсий фанлар доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон халқаро ислом академияси, DSc.35/30.12.2019.IsI/Tar/F.57.01.
Расмий оппонентлар: Абдуҳалимов Баҳром Абдураҳимович, тарих фанлари доктори, профессор; Умаров Шукурилло Хурсандмуродович, тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD).
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ислом динининг Марказий Осиёга кириб келиши натижасида минтақада янгича бошқарув тизимининг шаклланиш жараёнлари эволюциясининг ўзига хос жиҳатларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Исломнинг Марказий Осиёга ёйилиши узоқ давом этгани сабабли уни 2 босқичга бўлишдан кўра, қуйидаги 5 босқичга (644-705 йй. ‒ ҳудуднинг ҳарбий ҳолатини ўрганиш, 705-715 йй. ‒ Мовароуннаҳрнинг фатҳ (الفتوحات) этилиши, 715-750 йй. ‒ диндан қайтган ҳудудларга ҳарбий юришлар, 750-820 йй. ‒ қўзғолонларни бостириш ва фаол тарғибот даври, 820-960 йй. ‒ сомонийларнинг ғайридин қабилаларга қарши ғазавотлари) бўлиб даврлаштириш тарихий жиҳатдан тўғри экани исботланган;
Аббосийлар давлатидаги мамлук (مملوك)лар тизими (қуллардан ташкил топган қўшин) аслида жангларда моҳир ва хожаларига садоқатли бўлган турк ва суғд чокарларидан иборат қўшин туридан ўзлаштирилганлиги аниқланган;
Қорахонийлар ислом бошқарувини (الادارة الاسلامية) ўзлаштирган бўлса-да, уни миллийлаштириш мақсадида маҳаллий кўчманчилик анъана ва қадриятлари асосида ташкил этгани уларга хос “бирук” (بيروك), “ағичи” (أغيجي), “қушчи” (قوشجي), “човуш” (جاوش), “хайлбоши” (خيلباشي) сингари расмий лавозимларни таъсис этилиши мисолида далилланган;
VIII-xiI асрларда давлат манфаатларидан келиб чиққан ҳолда масжид (مسجد), мадраса (مدرسة) ва илмий марказ (الأكاديمية)лар шариатга мувофиқ савобни тўлиқ қилиш мақсадида фақатгина шахсий маблағлардан бунёд этилгани Иброҳим ибн Насрнинг Тамғач Буғрохон мадрасаси ва Шамс Мулкнинг Намозгоҳ масжиди ҳамда салжуқий Султон Санжар томонидан қурдирилган Қусамия мадрасалари мисолида исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. VIII–XII асрларда исломнинг Марказий Осиёга ёйилиши ва бошқарув тизимининг ўзгариши мавзусидаги илмий тадқиқот натижаси асосида:
Қорахонийлар ислом бошқарувини ўзлаштирган бўлса-да, уни миллийлаштириш мақсадида маҳаллий кўчманчилик анъана ва қадриятлари асосида ташкил этгани уларга хос “бирук” (мартабали меҳмонларни қабул қилувчи), “ағичи” (хазиначи), “қушчи” (ҳукмдор учун ов ташкил этувчи), “човуш” (кичик офицер), “хайлбоши” (отлиқлар бошлиғи) сингари расмий лавозимларни таъсис этилиши мисолида далиллангани ҳақидаги маълумотлар Дин ишлари бўйича қўмита буюртмаси асосида тайёрланган “Ёрдамчи тарихий фанлар” номли ўқув қўлланмаси мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 06 октябрдаги 522-сон буйруғи). Натижада академия талабаларининг ўрта асрларда Марказий Осиёнинг сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий тарихига оид билимларини мукаммаллаштиришга хизмат қилган;
VIII-xiI асрларда масжид, мадраса ва илмий марказлар шариатга мувофиқ савобни тўлиқ қилиш мақсадида фақатгина шахсий маблағлардан бунёд этилгани Иброҳим ибн Насрнинг Тамғач Буғрохон мадрасаси ва Шамс Мулкнинг Намозгоҳ масжиди ҳамда салжуқий Султон Санжар томонидан қурдирилган Қусамия мадрасалари мисолидаисботлангани ҳақидаги хулосалардан Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази буюртмаси асосида тайёрланган “Ўрта аср шарқ алломалари” энциклопедиясини шакллантиришда фойдаланилган (Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 2022 йил 22 июлдаги 02/353-сон маълумотномаси). Натижада Учинчи Ренессанс пойдевори яратилаётган бугунги шароитда ёш тадқиқотчиларнинг аждодлар илмий меросини янада чуқурроқ ўрганишга бўлган қизиқишларининг ортишига хизмат қилган;
Исломнинг Марказий Осиёга ёйилиш жараёнлари, минтақа араб халифалиги таркибига киритилиши натижасида унинг ҳудудида янгича бошқарув тизимининг қарор топиши, Х асрдан бошлаб формал жиҳатдан араб халифалиги таркибидаги, лекин амалда мустақил бўлган Марказий Осиёдаги миллий давлатлар бошқарув тизимининг шаклланиши, унинг Биринчи Ренессансдаги роли ҳақидаги хулосалардан Ислом цивилизацияси маркази буюртмаси асосида чоп этилган 24/8-2020, 24.08.2020 й. “Исломнинг Марказий Осиёга ёйилиши: Мовароуннаҳрда диний-маънавий ва илмий-маданий марказларнинг шаклланиши ва ривожланиши” лойиҳаси доирасида тайёрланган “Мовароуннаҳр илмий марказлари” альбом-китобда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистондаги ислом цивилизацияси марказининг 2022 йил 8 августдаги 589-сон маълумотномаси). Натижада Марказий Осиёдаги илм-фан марказларининг ташкил этилиши ва тараққиёти ҳақидаги билимларнинг бойишига хизмат қилган;
Аббосийлар давлатидаги мамлуклар тизими (қуллардан ташкил топган қўшин) аслида жангларда моҳир ва хожаларига садоқатли бўлган турк ва суғд чокарларидан иборат қўшин туридан ўзлаштирилганлиги ҳақидаги маълумотлар Дин ишлари бўйича қўмита буюртмаси асосида тайёрланган “Вспомогательные исторические дисциплины” номли ўқув қўлланмаси мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 28 декабрдаги 676-сон буйруғи). Натижада академия талабаларининг Марказий Осиёда ислом динининг ёйилиши ва унинг бошқарув тизимига таъсири ҳақидаги билимларини ортишига хизмат қилган;
Исломнинг Марказий Осиёга ёйилиш жараёнлари, минтақа араб халифалиги таркибига киритилиши натижасида унинг ҳудудида янгича бошқарув тизимининг қарор топиши, Х асрдан бошлаб формал жиҳатдан араб халифалиги таркибидаги, лекин амалда мустақил бўлган Марказий Осиёдаги миллий давлатлар бошқарув тизимининг шаклланиши, унинг Биринчи Ренессансдаги роли ҳақидаги хулосалардан “Ўзбекистон тарихи” телеканали орқали эфирга узатиладиган “Тарихий савол” тизимли кўрсатувлар сценнарийларини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпаниясининг 2021 йил 04 мартдаги 02-40-315-сон маълумотномаси). Натижада кўрсатув мавзулари илмий асосланган ва миллий давлатчилик шаклланиш жараёнлари ҳамда илм-фан тараққиётининг юзага чиқиш босқичлари ҳақида томошабинларнинг тарихий билимлари ортишига хизмат қилган.