Оқилов Саидмухтор Сайдакбаровичнинг
тарих фанлари доктори  (DSс) илмий даражаси диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “IX-XII асрларда Мовароуннаҳрда Мотуридия таълимотининг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихи”, 24.00.01 – Ислом тарихи ва манбашунослиги.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2018.1.DSc/Tar38.
Илмий маслаҳатчи: Уватов Убайдулла Муродович, тарих фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон халқаро ислом академияси, DSc.35/30.12.2019.IsI/Tar/F.57.01.
Расмий оппонентлар: Мўминов Аширбек Курбанович, тарих фанлари доктори, профессор; Буриев Аманилла, тарих фанлари доктори; Тураев Бахтиёр Омонович фалсафа фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: IX-XII асрларда Мовароуннаҳрда Мотуридия таълимотининг вужудга келиши ва ривожланиш тарихини, бугунги кундаги аҳамиятини очиб бериш ҳамда унинг Мовароуннаҳрда ақидавий қарашларнинг бир тизимга солинишидаги ўрнини исботлаб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
X аср биринчи ярмида Мовароуннаҳрда Абу Мансур ал-Мотуридий “Китоб ат-тавҳид” асарида ақидавий масалалар ечимида нақлдан (الآية والحديث) кўра ақлни (العقل) қатъий далил (الدليل القطعي) сифатида эътироф этгани сабабидан Ҳанафия ақидасининг калом илми билан дифференциациялашуви содир бўлгани ва бунинг натижасида ўлкада ортодоксал калом илми ривожлангани очиб берилган;
Абу Саид ар-Рустуғфоний Имом Мотуридийнинг айрим шогирдлари ҳашамдор кийим ҳамда виқор билан юришга одатланганига нисбатан баъзи олимлар томонидан билдирилган танқидлар сабабли ўзининг “Фавоид” асарида: “Агар Аллоҳ ўз бандасига неъмат (бойлик) берган бўлса, ўша неъмат аломатини (гўзал кийим) унинг устида кўришни яхши кўради” (إن الله إذا أنعم على عبده نعمة يحب أن يرى أثرَ نعمته عليه), мазмунидаги ҳадис орқали мусулмоннинг гўзал кийим билан зийнатланиб юриши кераклигини тарғиб қилгани очиб берилган;
Абул Муин ан-Насафий “Баҳр ал-калом” (بحر الكلام) асарида ақидавий масалалар билан бир қаторда, сабр-қаноат, ҳалол касб эгаллаш, одоб-ахлоқ фазилатлари ҳамда боқимандалик, зиқналик каби иллатларни ёмонлаш орқали мотуридийликка оид асарлар силсиласига илк бора дидактик услубни олиб киргани исботланган;
XI аср боши ҳамда XII аср охирида Абул Муин ан-Насафийнинг “Табсират ал-адилла” асарини ёзишидан асосий мақсади, аввало Мотуридия таълимотини Мовароуннаҳрга кириб келган ашъария олимларидан ҳимоя қилиш, Абу Мансур ал-Мотуридийнинг “Китоб ат-тавҳид” асаридаги мураккаб жумлаларни оммабоп ва тушунарли услубда шарҳлашдан иборат бўлгани, натижада Мотуридия таълимотининг мустақил таълимот сифатида тан олинишида асосий ҳиссани қўшгани далилланган;
Аббосий Халифа ар-Розий даврида Бағдодда ҳеч бир олим еча олмаган ва айнан Абу Мансур ал-Мотуридий аниқ жавоб билан очиб берган номаълум шаръий масала дин ва сиёсат (الديانة والإمامة) мавзусига оид бўлгани “Табсират ал-адилла” асарида келган Имом Мотуридийнинг ўз даврида Аббосийлар салтанатида “имомат” (раҳбарлик) масаласида юзага келган ихтилофларни: “Дин пайғамбарлар қўлида, сиёсат эса амир ва подшоҳлар қўлида” (الديانة في ايدي الأنبياء والسياسة في ايدي الملوك), деб ечим топган сўзлари орқали исботланган;
XI аср охирида Мовароуннаҳрда Мотуридия таълимотининг бирмунча заифлашганига асосий сабаблардан биринчиси: минтақадаги мотуридий алломаларининг асл манбалари саналган Имом Мотуридий асарларини тушуниш ва талқин қилишдаги мураккабликлар бўлса, иккинчиси:  ҳукмронлик доираси таъсири ортиб бораётган Салжуқийлар ҳомийлигида бўлган ашъарийларнинг минтақага кириб кела бошлаши эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Ўрта асрларда Мовароуннаҳрда Мотуридия таълимотининг шаклланиш тарихи ва ушбу таълимотга оид нодир манбаларни тадқиқ этиш натижасида ишлаб чиқилган илмий хулосалар ва таклифлар асосида:
X аср биринчи ярмида Мовароуннаҳрда Абу Мансур ал-Мотуридий “Китоб ат-тавҳид” асарида илк бор ақидавий масалалар ечимида ақлдан (العقل) нақлга (الآية والحديث) нисбатан қатъий далил (الدليل القطعي) сифатида фойдалангани сабабидан Ҳанафия ақидасининг калом илми билан дифференциациялашуви содир булгани ва бунинг натижасида ўлкада ортодоксал калом илми ривожлангани очиб берилгани хусусидаги илмий хулосалар Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази томонидан буюртма асосида ёзилган “Имом Мотуридий” номли китоб мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон халқаро ислом академияси қошидаги Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 22.05.2021 йилдаги 01/187-сонли маълумотномаси). Натижада, ушбу илмий хулосаларнинг қўлланилиши талабаларда Мотуридия таълимотининг мазмун-моҳияти, ривожланиш тарихи ҳамда бугунги кундаги аҳамияти ҳақида тасаввур ҳосил қилишга хизмат қилган;
Абу Саид ар-Рустуғфоний Имом Мотуридийнинг айрим шогирдлари ҳашамдор кийим ҳамда виқор билан юришга одатланганига нисбатан баъзи олимлар томонидан билдирилган танқидлар сабабли ўзининг “Фавоид” асарида: “Агар Аллоҳ ўз бандасига неъмат (бойлик) берган бўлса, ўша неъмат аломатини (гўзал кийим) унинг устида кўришни яхши кўради” (إن الله إذا أنعم على عبده نعمة يحب أن يرى أثرَ نعمته عليه), мазмунидаги ҳадис орқали мусулмоннинг гўзал кийим билан зийнатланиб юриши кераклигини тарғиб қилгани очиб берилгани хусусидаги илмий хулосалар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита буюртмаси асосида тайёрланган “Калом” номли дарслик мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмитанинг 2022 йил 20 апрелдаги йилдаги 02-03/3027-сонли далолатномаси ва Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 28 декабрдаги 676-сонли буйруғи). Натижада, ушбу илмий хулосаларнинг қўлланилиши калом илми тарихи, унинг асл мазмун-моҳияти, калом илмида аҳли сунна вал жамоанинг аҳамиятини теранг англаш учун хизмат қилган;
Абул Муин ан-Насафий “Баҳр ал-калом” (بحر الكلام) асарида ақидавий масалалар билан бир қаторда, сабр-қаноат, ҳалол касб эгаллаш, одоб-ахлоқ фазилатлари ҳамда боқимандалик, зиқналик каби иллатларни ёмонлаш орқали мотуридийликка оид асарлар силсиласига илк бора дидактик услубни олиб киргани исботлангани тўғрисидаги илмий хулосалар буюртма асосида нашр этилган “Мотуридия таълимоти тарихи” номли дарслик мазмунига сингдирилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 06 октябрдаги 522-сонли буйруғи). Натижада талабаларнинг калом илми тарихи, манбалари ва Мотуридия таълимоти мутакаллимлари илмий меросларига оид янги маълумотларни ўзлаштиришларига хизмат қилган;
XI аср боши ҳамда XII аср охирида Абул Муин ан-Насафийнинг “Табсират ал-адилла” асарини ёзишидан асосий мақсади, аввало Мотуридия таълимотини Мовароуннаҳрга кириб келган ашъария олимларидан ҳимоя қилиш, Абу Мансур ал-Мотуридийнинг “Китоб ат-тавҳид” асаридаги мураккаб жумлаларни оммабоп ва тушунарли услубда шарҳлашдан иборат бўлгани, натижада Мотуридия таълимотининг мустақил таълимот сифатида тан олинишида асосий ҳиссани қўшгани далиллангани хусусидаги илмий хулосалардан Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази томонидан буюртма асосида чоп этилган “Самарқандлик алломалар”, “Мовароуннаҳрда Мотуридия калом илми мактаби” китоблари мазмунига сингдирилган (Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 04.05.2021 йилдаги 02/148-сонли далолатномаси). Натижада кенг жамоатчилик ҳамда илмий тадқиқотчиларнинг Абул Муин Насафийнинг Мотуридия таълимоти ривожидаги ўрни ҳақидаги билимларини бойитишга хизмат қилган;  
Аббосий Халифа ар-Розий даврида Бағдодда ҳеч бир олим еча олмаган ва айнан Абу Мансур ал-Мотуридий аниқ жавоб билан очиб берган номаълум шаръий масала дин ва сиёсат (الديانة والإمامة) мавзусига оид бўлгани “Табсират ал-адилла” асарида келган Имом Мотуридийнинг ўз даврида Аббосийлар салтанатида “имомат” (раҳбарлик) масаласида юзага келган ихтилофларни: “Дин пайғамбарлар қўлида, сиёсат эса амир ва подшоҳлар қўлида” (الديانة في ايدي الأنبياء والسياسة في ايدي الملوك), деб ечим топган сўзлари орқали исботлангани хусусидаги илмий хулосалардан Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот маркази томонидан буюртма асосида чоп этилган “Мотуридия таълимоти ва Абул Муин Насафий илмий мероси” номли китоб мазмунига сингдирилган (Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 04.05.2021 йилдаги 01-07/83-сонли далолатномаси). Натижада илмий жамоатчилик ва тадқиқотчиларнинг Имом Мотуридий қарашларининг ёйилиши ва унинг эътироф этилиши борасидаги тасаввурлари кенгайишига хизмат қилган;
XI аср охирида Мовароуннаҳрда Мотуридия таълимотининг бирмунча заифлашганига асосий сабаблардан биринчиси: минтақадаги мотуридий алломаларининг асл манбалари саналган Имом Мотуридий асарларини тушуниш ва талқин қилишдаги мураккабликлар бўлса, иккинчиси:  ҳукмронлик доираси таъсири ортиб бораётган Салжуқийлар ҳомийлигида бўлган ашъарийларнинг минтақага кириб кела бошлаши эканлиги аниқлангани хусусидаги илмий хулосалардан Ўзбекистон миллий телерадиокомпаниясининг “O‘zbekiston” телеканалининг “Hidoyat sari”, “O‘zbekiston – buyuk allomalar yurti”, “Mahalla” телеканалида “Ajdodlar ibrati” тизимли кўрсатувлар сценарийларини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпаниясининг 10.05.2021 йилдаги 02-13-714-сонли маълумотномаси). Натижада, томошабинларнинг Абу Мансур ал-Мотуридий илмий мероси, Мотуридия таълимотининг асл мазмун-моҳияти, глобаллашув даврида Мотуридия мутакаллимлари илмий меросини чуқур ўрганишнинг аҳамиятини англаб етишларига хизмат қилган.