Қурбонов Ахмад Алавхоновичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ясмиқ навлари ҳосилдорлигига экиш муддати ва меъёрининг таъсирини ўрганиш ва илмий асослаш”, 06.01.08 – Ўсимликшунослик (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.2.PhD/Qx106.
Илмий раҳбар: Атабаева Халима Назаровна, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат аграр университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, DSc.05/04.03.2022.Qx.13.01.
Расмий оппонентлар: Махматмуродов Алишер Улмасович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, доцент; Абдиев Анвар Алмирзаевич, қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Ўсимликлар генетик ресурслари илмий тадқиқот институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Тошкент вилоятининг суғориладиган типик бўз тупроқлар шароитида ясмиқ навларидан юқори ва сифатли ҳосил олишни таъминлайдиган мақбул экиш муддати ҳамда меъёрини аниқлаш ва илмий асослашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Тошкент вилоятининг суғориладиган типик бўз тупроқлари шароитида ясмиқ навларининг фаол ўсиши ва ривожланишини таъминлайдиган мақбул экиш меъёри (3 млн дона/га) ҳамда муддатлари (куз ва баҳор) аниқланган;
ясмиқ навлари ёзда экилганда ҳаво ҳароратининг юқори ва нисбий намлиги паст бўлишининг ўсимликда гуллаш ва чангланиш жараёнларига салбий таъсир кўрсатиши натижасида дон ҳосили шаклланмаганлиги аниқланган;
ясмиқ навларининг кузда ва баҳорда 3 млн дона/га экиш меъёрида экилиши ўсимликнинг қуруқ масса тўплашига ижобий таъсир этгани ҳолда, 1 га майдонда тўпланган қуруқ модда миқдори Олтин дон навида 5,2-47,6 ва 7,9-24,6 центнерга, Дармон навида 23,5-48,7 ва 1,9-44,0 центнерга ортганлиги, шунингдек, фотосинтетик фаолияти ҳам жадал кечиб, ўртача 29,0-29,6 ва 26,9-27,4 минг м2/га барг юзаси шаклланиши натижасида фотосинтез соф маҳсулдорлиги суткасига 0,2-0,3 ва 0,9-1,0 г/м2 ошганлиги аниқланган;
ясмиқнинг Олтин ва Дармон навлари кузда ва баҳорда экилганда ўсимликнинг фаол симбиотик фаолияти учун мақбул шароит вужудга келиши натижасида ўртача 1 га майдонда 3,02-4,56 ва 2,66-4,20 центнергача азот тўпловчи туганак бактериялар ҳосил бўлиши билан бирга, тупроқда 10,4-16,8 ва 6,0-11,9 центнергача илдиз массаси қолдириши аниқланган.
ясмиқ навларини етиширишда 3 млн дона/га экиш меъёрининг қўлланилиши юқори ва сифатли ҳосил шаклланишини таъминлаши натижасида 2,8-3,2 ц/га ёки 11,6-15,1 % қўшимча дон ҳосили олинганлиги ҳамда дон таркибидаги оқсил миқдори 0,5-1,3 % га ортганлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Тошкент вилоятининг суғориладиган типик бўз тупроқлари шароитида ясмиқ навлари ҳосилдорлигига экиш муддати ва меъёрининг таъсирини ўрганиш ва илмий асослаш бўйича олиб борилган илмий тадқиқот натижалари асосида:
ясмиқ навларидан юқори ва сифатли ҳосил етиштиришни таъминлайдиган экиш муддатлари ва меъёрлари бўйича агротадбирлари борасида Тошкент вилоятининг суғориладиган типик бўз тупроқлари шароитида ясмиқ экинидан юқори ва сифатли дон етиштириш бўйича тавсиялар тасдиқланган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2022-йил 5-апрелдаги 07/23-04/1939-сон маълумотномаси). Ушбу тавсиянома вилоят қишлоқ хўжалиги соҳаси ходимлари, фермерлар ва мутахассислар учун амалий қўлланма сифатида ҳизмат қилмоқда;
ясмиқ навларининг мақбул экиш муддати ва меъёрини аниқлаш бўйича олиб борилган тадқиқот натижалари 2019-2020 йиллар мобайнида Тошкент вилояти Пискент туманидаги “Kamolot” фермер хўжалигида 3,0 гектар, Қуйи Чирчиқ туманидаги “Guliston Agrovir Gold” фермер хўжалигида 4,0 гектар майдонда жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2022-йил 5-апрелдаги 07/23-04/1939-сон маълумотномаси). Натижада, ясмиқни кузги муддатда гектарига 3 млн. дона уруғ экилганда, ҳосилдорлик “Олтин дон” навида 18,0 ц/га, “Дармон” навида 26,9 ц/га ни ташкил қилиб, 2 млн ва 4 млн дона/га экиш меъёрларига нисбатан навлар бўйича 2,8 ва 1,1 ҳамда 3,1 ва 1,2 ц/га га юқори бўлган. Бунда рентабеллик даражаси ҳам гектарига 3 млн дона унувчан уруғ экилган вариантда энг юқори бўлиб, 2 млн ва 4 млн дона экилганга нисбатан “Олтин дон” навида 23,5-26,9 фоизга, Дармон навида эса 21,6-33,1 фоизга юқори бўлган;
ясмиқ навларини кузда ва баҳорда 2, 3 ва 4 млн. дона/га экиш меъёрларида экиш технологияси 2020 йилда Тошкент вилоятининг Оққўрғон туманидаги “Javlonbek Ravshanbek Agro” фермер хўжалигида 1,5 гектар майдонда жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2022-йил 5-апрелдаги 07/23-04/1939-сон маълумотномаси). Натижада, энг юқори ҳосилдорлик кузда гектарига 3 млн. дона уруғ экилганда “Олтин дон” навида 17,5 ц/га, “Дармон” навида 26,2 ц/га ни ташкил этиб, қолган экиш меъёрларига нисбатан 2,7 ва 1,4 ц/га ҳамда 3,2 ва 1,7 ц/га юқори бўлгани ҳолда рентабеллик даражаси ҳам Олтин дон навида 24,7% ва 21,3% га, Дармон навида эса 31,1% ва 19,4% га юқори бўлганлиги кузатилган. Худди шу навлар баҳорда экилганда ҳам ҳосилдорлик 3 млн. дона/га экиш меъёрида энг юқори бўлиб, “Олтин дон” навида 16,8 ц/гани, “Дармон” навида 19,3 ц/гани ташкил этгани ҳолда, рентабеллик даражаси ҳам 2 млн. ва 4 млн. дона/га меъёрларида экилганга нисбатан Олтин дон навида 24,5% ва 18,8% га, Дармон навида 33,8% ва 12,8% га юқори бўлган.