Nurmuxammadov Jaloliddin Shermuxammad o‘g‘lining
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Meta-, para- almashingan fenollar va β-naftol hosilalarini regioselektiv nitrozolash», 02.00.03–Organik kimyo (kimyo fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2017.1.PhD/K9.
Ilmiy rahbar: Tojimuhamedov Habibulla Sayfullaevich, kimyo fanlari nomzodi, dotsent.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: O‘zbekiston Milliy universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: O‘zbekiston Milliy universiteti, DSc.27.06.2017.K.01.03.
Rasmiy opponentlar: Mahsumov Abdulxamid Gofurovich, kimyo fanlari doktori, professor; Xodjaniyazov Xamid Utkirovich, kimyo fanlari nomzodi, katta ilmiy xodim.
Yetakchi tashkilot: Samarqand davlat universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: meta-, para- almashingan fenollar va β-naftol hosilalarini regioselektiv nitrozolash reaksiyalarini olib borish hamda sintez qilingan moddalarni ishlatilish sohalarini aniqlashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
anorganik va organik nitrozolovchi agentlar ishtirokida m- va p- holatlarida alkoksi-, alkil-, galogen-, gidroksi-, nitro-, karbonil-, sul`fo- va karboksil guruhlari bo‘lgan fenol va β-naftol hosilalarini sistematik tarzda nitrozolashning maqbul sharoitlari aniqlangan;
ilk bor organik nitritlar ishtirokidagi regioselektiv nitrozolash reaksiyalarining unumi fenol va naftol yadrosida elektronodonor o‘rinbosarlar bo‘lganda anorganik nitritlarga nisbatan kam bo‘lishi aniqlangan;
Sheffer kislotasini nitrozolash misolida nitrozolovchi agentlarning faollik qatori (Al(NO2)3≥Ba(NO2)2>NaNO2>izo-S4N9ONO>izo-S5N11ONO>n-S4N9ONO) yaratilgan;
sintez qilingan o-nitrozo mahsulotlar hozirda ishlatilayotgan Il`inskiy reagentiga nisbatan sezgirligi yuqori, aksariyati selektiv reagentlar ekanligi va d metallar bilan cho‘kma hosil qilmasligi sababli ko‘p marotaba ishlatilishi aniqlangan;
ilk bor β-naftol va uning 6-sul`fo hosilasini xona haroratida nitrozolash reaksiyasining yangi usuli ishlab chiqilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Alkoksi-, galoid-, sul`fo-, alkil-, karbonil-, karboksil-, nitro- guruhlari bo‘lgan fenol va β- naftol hosilalarini nitrozolashda olingan natijalar asosida:
sintez qilingan nitrozofenollar Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining sug‘orishda ishlatiladigan suv, tuproq ob’ektlarida mavjud bo‘lgan og‘ir va zararli metallarni analiz qilishda qo‘llanilgan (Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining 2017 yil 14 noyabrdagi 07/09-1038-son ma’lumotnomasi). Natijada og‘ir va zaharli d metallarni sifat va miqdor jihatdan ekspress aniqlashda import o‘rnini bosuvchi organik reagentlar olish imkoni yaratilgan;
ilk marotaba 1-nitrozo-2-naftol-6-sul`fokislotaning mikroko-sentratsiyali eritmasi kobal`t (II) ionini aniqlashda Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tizimida qo‘llanilgan (Qishloq va suv xo‘jalik vazirligining 2017 yil 14 noyabrdagi 07/09-1038-sonli ma’lumotnomasi). Natijada sintez qilingan organik modda kobal`t (II) ionini selektiv aniqlash imkonini bergan;
olingan nitrozobirikmalardan A-12-53 raqamli «Polimer tashuvchilarga immobillangan reagentlar bilan atrof-muhit ob’ektlaridan ekotoksikantlarni fotometrik va sorbsion-fotometrik aniqlash usullarini ishlab chiqish» mavzusidagi amaliy loyihada nitrozomahsulotlarning sintez yo‘llari va ularni analitik xususiyatlaridan foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fan va texnologiyalar agentligining 2017 yil 6 noyabrdagi FTA-02-11/1026-son ma’lumotnomasi). Natijada regioselektiv nitrozolash mahsulotlarini polimer tolaga imobillanishidan oraliq metallarni sifat va miqdor jihatdan yuqori sezgirlikda aniqlovchi organik moddalar olish imkonini bergan.
