Жўраева Мунис Юнусовнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўзбек халқ топишмоқларининг генезиси», 10.00.08–Фольклоршунослик (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.1.PhD/Fil95.

Диссертация бажарилган муассаса номи: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.

Илмий раҳбар: Мирзаев Тўра, филология фанлари доктори, профессор.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти, DSc.27.06.2017.Fil.46.01.

Расмий оппонентлар: Эшонқулов Жаббор Солиевич, филология фанлари доктори; Очилов Насим Камолович, филология фанлари номзоди, доцент.

Етакчи ташкилот: Бухоро давлат  университети.

Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: топишмоқларнинг тарихий асосларини аниқлаш, қадимги мифологик тасаввурлар, табуистик лексика ва метафорик нутқ билан боғлиқ инонч-эътиқодларнинг топишмоқлар шаклланишида тутган ўрнини ёритишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

ўзбек фольклоршунослигида биринчи марта топишмоқларнинг тарихий асослари қадимги мифология, сўз магияси, табуистик лексика ва метафорик нутқнинг архаик шакллари билан алоқадорлиги аниқланган;

ўрта асрлар ёзма ёдгорлиги «Кодекс куманикус»даги фольклор материаллари топишмоқлар генезисини тадқиқ этишнинг муҳим манбаи эканлиги асосланган;

топишмоқларнинг шаклланиш жараёни «сўз табуси→яширин нутқ→метафорик нутқ→топишмоқ» босқичларидан иборатлиги исботланган;

топишмоқларнинг келиб чиқишига асос бўлган поэтик моделларнинг шаклланишида қадимги инонч-эътиқодлар ва архаик мифларнинг тутган ўрни ва вазифалари ойдинлаштирилган;

серҳосиллик ғоясини ташувчи қадимги мавсумий маросимлар ҳамда удумларнинг вербал компонентлари топишмоқларнинг юзага келишига асос бўлганлиги далилланган;

ўзбек халқ топишмоқларининг келиб чиқиши ва тадрижий ривожи туркий халқлар поэтик тафаккури ва бадиий-эстетик анъаналари билан муштарак жиҳатларга эгалиги кўрсатиб берилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Ўзбек халқ топишмоқларининг шаклланиш тарихини тадқиқ этиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 7 октябрдаги «2010–2020 йилларда номоддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб қилиш ва улардан фойдаланиш давлат дастурини тасдиқлаш тўғрисида»ги 222-сон қарори ижроси бўйича нашр этилаётган «Ўзбек халқ ижоди ёдгорликлари» 100 жилдлигининг бешинчи («Ўзбек халқ ижоди ёдгорликлари: 100 жилдлик. 5-жилд. «Ширин билан Шакар». – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2015, 540 б.), саккизинчи («Ўзбек халқ ижоди ёдгорликлари: 100 жилдлик. 8-жилд. «Соҳибқирон». – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2016, 512 б.) ва ўн иккинчи («Ўзбек халқ ижоди ёдгорликлари: 100 жилдлик. 12-жилд. «Орзигул». – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2017, 560 б.) жилдларида халқ ижоди асарларини матний таҳлил қилиш ва поэтик образларнинг тарихий асосларини ойдинлаштиришга доир назарий умумлашмалардан фойдаланилган. Натижада ўзбек халқ ижоди асарларини академик нашрга тайёрлашнинг янги илмий мезонлари аниқланган;

ўзбек халқ топишмоқлари тилидаги табуистик лексика ва метафорик нутқ шаклларига оид луғавий бирликларнинг поэтик талқинларига оид илмий-назарий қарашлар ФА–Ф8–034 рақамли «Ўзбек тили лексикаси ва терминологиясининг ривожланиш тамойиллари» (2007–2011) номли фундаментал лойиҳага татбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Фан ва технологиялар агентлигининг 2017 йил 14 ноябрдаги ФТА-02-11/1082-сон маълумотномаси). Илмий натижалар асосида ўзбек тили лексик қатламининг семантик майдонига хос янги хусусиятлар ойдинлаштирилган ва изоҳли луғатдаги лексикографик таҳлиллар такомиллаштирилган;

қадимги мифлар ва сўз табусининг топишмоқ жанри генезисида тутган ўрнига оид фактик материаллар ва таҳлилий хулосалар Ф1-ХТ-0-19919-рақамли «Ўзбек мифологияси ва унинг бадиий тафаккур тараққиётидаги ўрни» номли фундаментал илмий лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фан ва технологиялар агентлигининг 2017 йил 17 ноябрдаги ФТА-02-11/1104-сон маълумотномаси). Мазкур натижалар ўзбек халқи бадиий тафаккури такомилида муҳим ўрин тутган миф ва мифологик сюжетларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда фольклор жанрларидаги миф диффузияси ҳодисасининг қонуниятларини ойдинлаштиришга асос бўлган;

Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг «Жавондаги жавоҳирлар» кўрсатуви ҳамда «Қадрият» эшиттиришида мазкур телекўрсатув ва радиоэшиттириш учун тайёрланган материаллар тадқиқотчи томонидан тавсия этилган фольклор материаллари, шу жумладан, топишмоқ айтиш анъанасининг келиб чиқиши ва унинг ҳудудий жиҳатдан ўзига хослик касб этиши каби фикрлар билан бойитилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг 2017 йил 20 ноябрдаги 05-15/4752-сон маълумотномаси). Натижада телетомошабин ҳамда радиоэшиттириш мухлислари топишмоқлар ҳақида янги маълумотларга эга бўлган.