Нарзуллаева Дилфуза Саитовна
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
“Ўзбек фольклорида Момо культи (генезиси ва поэтикаси)”, 10.00.08 – Фольклоршунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2019.1.PhD/Fil760.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.
Илмий раҳбар: Ўраева Дармон Саидахмедовна, филология фанлари доктори, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти, Dsc.02/30.12.2019.Fil.46.02.
Расмий оппонентлар: Қаюмов Олим Садриддинович, филология фанлари доктори; Жўрақўзиев Нодирбек Имомқўзиевич, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD).
Етакчи ташкилот: Қарши давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек фольклорида момо культи генезисини ва унга ишонч асосида келиб чиққан маросимлар фольклори поэтикасини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
қадимги инсонларнинг анимизм, шомонизм, манистик мифларга алоқадор тушунчалари асосида ҳомий момо культларга ишонч, уларга сиғиниш туфайли келиб чиққан Бибисешанба, Бибимушкулкушод каби ҳафтанинг сешанба ва чоршанба кунлари ўтказиладиган тақвимий ҳамда оилавий-маиший моҳиятга эга маросимлар генезиси миф-маросим-тақвим босқичидан иборат тарихий-фольклорий жараёнда кечганлиги асосланган;
момо образи ўзбек халқ асотир, афсона, оилавий-маиший ва мавсумий маросим қўшиқларида Умай, Йўлчи, Элчи, Тўқ, Гунг, Гумчи, Кул, Гул, Сувчи, Учуни, Ҳасуд, Мечкай, Кинна, Рўдапо, Шалпар, Кўк, Қора, Қизил, Сариқ, Оқ, Хунхор, Шалойим, Кашмири, Аламон, Титти, Очил, Гулсун, Ёзил, Тувгич, Гўзал, Гулдур, Шалдир, Чуй, Ялала, Ларзон, Азиз каби аллюзив номлар билан, эртак ҳамда достонларда ялмоғиз, жодугар, шум, мастон кампир сифатлашлари орқали ифодаланиши далилланган;
аёлларнинг туғиш, болани ўстириш, ўлим, табобат, касб-кор билан шуғулланиш жараёнида, мушкул вазиятларда қолганда руҳий мадад олиш мақсадида ўтказиладиган момолар культига алоқадор маросимларнинг вербал компонентини, бадиий сўз қисмини фольклор жанрлари афсона, эртак, қисса, мурожаат айтимлари, олқишлар ташкил қилиши, уларнинг насрий ҳамда шеърий кўринишларда, оғзаки ва ёзма вариантларда тарқалгани ойдинлаштирилган;
“Бибисешанба” ва “Бибимушкулкушод” маросимлари аёллар ўртасида болапарварлик, етимпарварлик, меҳнатсеварлик, ҳамжиҳатлик, бағрикенглик, имон-эътиқодли бўлиш ғояларини тарғиб этишга қаратилгани очиб берилган;
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбек фольклорида момо культи генезиси ва бадиий ифодаси бўйича олинган илмий натижалар асосида:
момо культига ишонч билан боғлиқ маросимларнинг турларини, уларга алоқадор фольклор намуналарининг жанрлар таркибини, момо образи кўринишларини таснифлашдаги назарий хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар aкадемияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтида 2012-2016 йилларда бажарилган Ф1-ФА-0-43429, ФА-Ф1, ГОО2 “Қорақалпоқ фольклори ва адабиёти жанрларининг назарий масалаларини тадқиқ этиш” мавзусидаги фундаментал тадқиқот лойиҳасини ҳамда 2017-2020 йилларда амалга оширилган ФА-Ф1-ОО5 “Қорақалпоқ фольклоршунослиги ва адабиётшунослигини тадқиқ этиш” мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳаларни  бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар aкадемияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2021 йил 20 апрелдаги 17.01/83-сон маълумотномаси). Натижада момо руҳларга ҳамда момо культига ишонч халқимиз орасида қадимданоқ бирмунча кенг ва муайян яхлит тизим кўринишида тарқалганлиги, улар ҳақидаги қарашлар илдизи қадимги анимистик ва шомонистик диний-мифологик тушунчаларга бориб тақалиши ойдинлаштирилган;
ўзбек маросим фольклори асарларини ёзиб олиш ва таҳлил қилиш методларини такомиллаштиришга оид қарашларидан Бухоро вилояти Маданият бошқармасининг номоддий маданий мерос объектларини аниқлаш, халқ оғзаки ижоди намуналарининг ижрочилари рўйхатини шакллантириш ва улардан маросим фольклори намуналарини ёзиб олиш билан боғлиқ амалий фаолиятида фойдаланган (Бухоро вилояти Маданият бошқармасининг 2022 йил 3 мартдаги 01-096-сон маълумотномаси). Натижада номоддий маданий мерос объектларининг маҳаллий ва республика аҳамиятига молик рўйхатларини шакллантириш, фольклор асарларини жанрий табиатидан келиб чиқиб архивлаштириш ва фольклор-этнографик жамоалари репертуарини саҳналаштириш методикаси такомиллаштирилган;
ўзбек маросим фольклорининг миллий қадрият сифатидаги аҳамияти ва номоддий маданий меросни муҳофаза қилишга оид илмий қарашларидан “Бухоро” телеканалининг 2019 йилнинг 7 ва 24 декабрь кунлари эфирга узатилган “Менга сўз беринг”, “Ассалом, Бухоро”, 2020 йилнинг 5 февраль, 20 март кунлари эфирга узатилган “Жаҳон тамаддуни дурдоналари”, “Асрларнинг асраганлари” телекўрсатувлари, “Бухоро” радиосининг 22 январь ва 28 февраль кунлари эфирга берилган “Мулоқот ва мунозара”, “Қадриятлар қадим бешиги” радиоэшиттиришлари сценарийларида фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2021 йил 17 июлдаги 1/191-сон маълумотномаси). Натижада мифологик образлардан фольклор асарларида турли поэтик мақсадларда фойдаланилишига доир қизиқарли маълумотлар телетомошабинлар эътиборига ҳавола қилинган ҳамда ушбу телекўрсатувлар учун тайёрланган материалларнинг мазмуни мукамаллаштирилиб, илмий далилларга бой бўлишига, кўрсатувнинг илмий-оммабоплигини таъминлашга эришилган.