Махмудов Рауфжон Баходировичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Огаҳий тарихий асарларида ўзлашмалар”, 10.00.01 – Ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.3.DSc/Fil307.
Илмий маслаҳатчи: Ўразбоев Абдулла Дурдибаевич, филология фанлари доктори, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Хоразм Маъмун академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти, DSc.02/30.12.2019.Fil.46.03.
Расмий оппонентлар: Йўлдошев Иброҳим Жўраевич, филология фанлари доктори, профессор; Йўлдошев Маъруфжон Муҳаммаджонович, филология фанлари доктори, профессор; Саидов Ёқуб Сиддиқович, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат шарқшунослик университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Огаҳий тарихий асарлари луғат қатламидаги ўзлашмаларнинг мавзуий-семантик гуруҳларини аниқлаш, ўзлашмаларнинг қўлланиш сабаб ва омилларини далиллаш, уларнинг генеалогик таркиби ҳамда лингвопоэтик хусусиятларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Огаҳий тарихий асарлари луғат қатламидаги ўзлашмаларнинг эски ўзбек адабий тили лексикаси бойишидаги аҳамияти, олинма сўзларнинг умумэроний, арабий, европа тиллари каби луғавий қатламларга мансублиги очиб берилган;
муаррих тарихий асарларидаги шу давргача ўзлашма деб қаралган нон, гандум, оташ, замон, карвон, бурхон каби кўплаб сўзларнинг субстрат қатламга мансуб эканлиги исботланган;
Огаҳий тарихий асарлари луғат қатламига мансуб ўзлашма сўзларда маъно торайиши, маъно кенгайиши каби лисоний ҳодисаларнинг лексема семаларидаги айримлари унутилиши ёки айрим семаларнинг пайдо бўлишига монанд юзага келиш сабаблари асосланган;
ижодкор тарихий асарларида учрайдиган болюз, губернот, закун, имперотур каби айрим олинма сўзларнинг рус тили ва у орқали европа тилларидан ўзлашган сўзлар экани далилланган;
Огаҳий тарихий асарлари луғат фондидаги ўзлашма қатламнинг фарсах, малах, фармондиҳ, бижин каби лексик бирликлари таркиби қайта тикланган ва уларнинг функционал жиҳати ўзбек тили луғат таркибидаги субстрат қатлам муаммоси билан алоқадор эканлиги далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Огаҳий тарихий асарларидаги ўзлашмаларни ўрганиш асосида:
Огаҳий томонидан форс тилидан ўзбек тилига таржима қилинган “Ахлоқи муҳсинийн” асарини табдил қилиш, нашрга тайёрлаш ва чоп этишда, Маҳмуд Замахшарийнинг “Муқаддимат ул-адаб” асарини ўзбек тилидаги изоҳи билан нашр қилишда фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасининг 2021 йил 27 сентябрдаги 02/976-сон маълумотномаси). Натижада қадимий қўлёзмалар ҳақидаги тавсифлар мазмуни янада бойиган, китобхонларга рақамли кутубхонадан фойдаланишда қулайлик яратилган, “Ахлоқи муҳсинийн” ва “Муқаддимат ул-адаб” асарлари луғат қисмида келтирилган сўзларнинг изоҳи янада мукаммаллашган;
Огаҳий тарихий асарлари луғат қатламидаги ўзлашмаларнинг эски ўзбек адабий тили лексикаси бойишидаги аҳамияти, олинма сўзларнинг умумэроний, арабий, европа тиллари каби луғавий қатламларга мансублиги каби хулосалардан Халқаро «Олтин мерос» хайрия жамоат фонди Хоразм вилояти бўлимида сақланаётган қадимги хоразмий, суғдий, “Авесто” ҳамда Хива хонлиги тарихига оид ноёб қўлёзма манбаларнинг нусхаларини ҳозирги ўзбек тилига ўгириш ва улардаги бир қанча сўзларнинг маъносини шарҳлашда, музейлар фондида сақланаётган экспонатларнинг илмий паспортини ёзишда фойдаланилган (Халқаро «Олтин мерос» хайрия фондининг 2021 йил 11 августдаги 01-15-11/08-21-сон маълумотномаси). Натижада манбалардаги хоразмий, суғдий, авестовий, арабий ва форсий ўзлашмаларнинг генетикаси равшанлашган, хорижлик мутахассис ва сайёҳларнинг Огаҳий тарихий асарлари ноёб қўлёзма манбаларига бўлган қизиқиши ортган;
Огаҳий тарихий асарларидаги ўзлашма қатламнинг ўзига хос хусусиятлари ва этимологиясига оид тадқиқот хулосаларидан Огаҳий уй музейи ҳамда “Ичан-қалъа” музей-қўриқхонасида сақланаётган Огаҳий тарихий ва таржима асарлари ҳамда шеъриятига оид ноёб қўлёзма манбаларнинг паспортини ёзиш, меъморий обидалардаги эпиграфик ёзувларнинг маъносини шарҳлаш ва сайёҳларга тушунтиришда амалий фойдаланилган (Маданий мерос департаментининг 2021 йил 23 июлдаги 01-02-БМ/1314-сон маълумотномаси). Натижада Огаҳий асарлари ноёб қўлёзмаларини сайёҳларга тушунтириш осонлашди, меъморий обидалардаги эпиграфик ёзувларнинг маъноси ойдинлашди, экспонатлар паспортининг тушунарлилик даражаси ошди, маҳаллий ва хорижий сайёҳларнинг тарихий номлар, ватанимиз тарихи ҳақидаги тасаввурлари бойишига эришилган;
Хоразм Маъмун академиясида Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 20 мартдаги “Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий таваллудининг 210 йиллигини нишонлаш ҳамда Хива шаҳрида Огаҳий ижод мактабини ташкил этиш тўғрисида”ги қарорига мувофиқ амалга оширилаётган “Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий. Асарлар” кўп жилдли силсиласининг 3-, 4-, 5-, 6-жилдларини нашрга тайёрлаш ва чоп этишда фойдаланилган (ЎзР ФА Хоразм Маъмун академиясининг 2021 йил 16 июлдаги 226/1-21-сон маълумотномаси). Пировардида ушбу асарлар луғат қисмида келтирилган сўзларнинг этимологик, лексик-семантик изоҳи янада мукаммаллашган, китобхонга тушунарлилик даражаси ошган;
Огаҳий тарихий асарларидаги муаллиф индивидуал услубига хос сўз ясалиш хусусиятларига оид диссертацияда келтирилган назарий ва амалий хулосалардан Ф1-ФА-13229 “Қорақалпоқ тилида функционал сўз ясалиши” фундаментал лойиҳасида фойдаланилган (ЎзР ФА Қорақалпоғистон бўлимининг 2022 йил 28 февралдаги 68/1-сон маълумотномаси). Натижада туркий тилларнинг, хусусан, эски ўзбек тили ва қорақалпоқ тилига мансуб сўз ясалишига оид илмий назариялар янада бойиган, диссертациядан олинган мисоллар воситасида аниқлик даражаси ортган;
Огаҳий тарихий асарларидаги ўзлашмаларнинг мавзуий-семантик гуруҳлари, этимологияси ва лингвопоэтикасига оид диссертацияда келтирилган илмий-назарий хулосалардан Хоразм телерадиокомпаниясининг “Тилимизни ўрганамиз”, “Китобхон вақти”, “Ассалом Хоразм” кўрсатувларини тайёрлашда фойдаланилган (Хоразм телерадиокомпаниясининг 2021 йил 21 октябрдаги 1422-, 1423-, 1424-сон маълумотномалари). Натижада кўрсатувларнинг илмий-оммабоплиги таъминланган, кўрсатувлар матнининг илмий-манбавий савияси бойиган.