Jabborov Xo‘jamurodning

fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i  nomi): «O‘zbek tilining dehqonchilik leksikasi», 10.00.01 –O‘zbek tili (filologiya fanlari).

Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2017.2. DSc/Fil54.   

Ilmiy maslahatchi: [Begmatov Ernest Azimovich], filologiya fanlari doktori, professor.

Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Qarshi davlat universiteti.

IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, DSc.27.06.2017.Fil.19.01.

Rasmiy opponentlar: Tojiev Yormat, filologiya fanlari doktori, professor; Mamatov Abdimurod Eshanqulovich, filologiya fanlari doktori, professor; Sobirov Abdulhay Shukurovich, filologiya fanlari doktori, professor.

Etakchi tashkilot: Namangan  davlat universiteti.

Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.

II. Tadqiqotning maqsadi: o‘zbek tili dehqonchilik leksikasining til, lug‘at tizimidagi salmog‘ini belgilash, ularning boyish manbalari va usullari, tarixiy-tadrijiy taraqqiyoti hamda tarixiy-qiyosiy, funksional-stilistik, substansial-pragmatik xususiyatlarini ochib berishdan iborat.

III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

tarixiy yozma manbalardagi dehqonchilik leksikasiga oid lug‘aviy birliklar bilan hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi dehqonchilik leksikasining farqlari aniqlangan;

dehqonchilik leksikasi shakllanishidagi asosiy lisoniy va nolisoniy omillar aniqlangan va shu orqali ularning adabiy til va soha adabiyotlarida qo‘llanishi ochib berilgan;

dehqonchilik leksikasining motivlanish belgilariga ko‘ra nomlanishi aniqlanib, makro va mikro, mavzuiy va lug‘aviy-ma’noviy guruhlari yoritilgan;

dehqonchilik leksikasining shakllanishi va taraqqiyot manbalari asosida leksik qatlamlari, so‘z yasalishi bilan bog‘liq xususiyatlari aniqlangan;

dehqonchilik leksikasi taraqqiyotida moddiy asos vazifasini o‘tagan er, suv, ekin maydonitushunchalarining o‘zbek tilidagi leksik-semantik, funksional-uslubiy xususiyatlari ochib berilgan;

dehqonchilik leksikasining o‘zbek adabiy tili leksikasida tutgan o‘rni va ahamiyati asoslangan.

IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.

O‘zbek tilining dehqonchilik madaniyati bilan bog‘liq leksikasining lingvistik xususiyatlariga bag‘ishlangan tadqiqot bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:

DLdagi suvchi, suvchilik, suv resursi, suv sarfi, suv zahirasi, suv hajmi, suv  yuzasi, suv  inshooti, havza, hovuz, tuproq, sug‘orma, to‘g‘on, oqim, ko‘l, kanal, sug‘orish, ariq, irmoq, quvur kabi 95 dan ortiq so‘z va so‘z  birikmalaridan OT-F6-062 raqamli «Orol havzasida kechayotgan gidrologik va tabiiy geografik jarayonlarning ayrim qonuniyatlarini tadqiq etish» fundamental loyiha doirasida foydalanilgan (Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo‘mitasining 2016 yil 2 noyabrdagi FTK-03-13/740-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalar asosida ko‘plab DLga oid lug‘aviy birliklarning izohlari mukammallashtirilgan;

tadqiqotning ilmiy natijalaridan «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»ning uchinchi jildidagi «N», «O», «P», «S» harflari bilan boshlanuvchi nav, nish; obkand, obpartav; paynov, palak, sabza, sardoba, to‘rtinchi jildidagi «T», «U» harflari bilan boshlanuvchi tariq, tarosh, tarrak; uvat, uzumchi, urug‘; beshinchi jildidagi «Sh», «E», «O‘», «Q», «G‘», «X» harflari bilan boshlanuvchi sho‘r, shudgor; egat, ekinchi, ekma; o‘pqon, o‘rim, o‘g‘it, o‘qariq; qovunchi, qo‘sh, qo‘shchi; g‘aram, g‘alla, g‘o‘ra; hasharchi, hosil, hosilot kabi 80 dan ortiq lug‘aviy birliklarning  ma’nolari va leksikografik izohlari  boyitilgan;

 mualifning 3062 ta so‘zni jamlagan «Dehqonchilik so‘zlarining qisqacha izohli lug‘ati»da berilgan 45 dan ortiq so‘zlar (gulsuv, darmon suv, zovursuv, suvyopgich kabi), 30 ga yaqin maqollar (Asad suvi – asal suvi, Baliqning tirikligi suv bilan, dehqonning tirikligi er bilan, Gapning onasi – quloq, suvning onasi –  buloq, Dehqonning ishi er bilan, erning ishi suv bilan kabi),40 dan ortiq frazeologik birliklar(sirkasi suv ko‘tarmaydi, suvdan quruq chiqmoq kabi)dan «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»dagi leksikografik talqinlarning yanada asosli bo‘lishi va boyitilishida foydalanilgan.  (Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo‘mitasining 2016 yil 13 oktyabrdagi FTK-03-13/690-son ma’lumotnomasi). Natijada ko‘plab lug‘aviy birliklar, maqollar, frazeologik birliklarning izohlari mukammallashgan, illyustrativ misollar bilan boyigan;

Qashqadaryo viloyati teleradiokompaniyasining «Dehqonchilik va fermerchilikka keng yo‘l», «Agrosaboq», «Taraqqiyot sari» kabi ko‘rsatuvlari, «Dehqonchilik taraqqiyoti – farovonlik garovi», «Islohot va samara», «Suv – hayot manbai» kabi ko‘rsatuv va eshittirishlarida suv – g‘o‘zaning joni, o‘g‘it – uning darmoni, ariq suvin loyqatma, davlat molin chayqatma, asad suvi – asal suvi,  xayrov taroshi bilan, qiz bola qoshi bilankabi maqollar hamda lotok, qoq, o‘pqon, jo‘yak, egat, suv zahirasi, paynov, sardoba, mirob, partov, chil, obikor, shira, bo‘z er, xokob, shoxob, xayrov, xayrov oshi, suv xo‘jaligi, bog‘chi, kakanak, mirg‘ay, surjuna, xamma, tova, dumbiq, tobchi kabi 285dan ortiq so‘zlardan foydalanilgan hamda tadqiqotchining dehqonchilik madaniyati bilan bog‘liq ayrim mulohazalari, dehqonchilikning ilmiy va amaliy asoslari, rasmiy hujjatlarda dehqonchilik sohasidagi so‘zlarning ma’nosini to‘g‘ri qo‘llashga e’tibor berish kabi fikrlari bilan boyitilgan (Qashqadaryo teleradiokompaniyasining 2017 yil 2 oktyabrdagi 12-09-811-son ma’lumotnomasi). Natijada ko‘rsatuv va eshittirishlarning ssenariylari ilmiy manbalar bilan boyigan, teletomoshabinlar va radiotinglovchilarning ushbu masalalar yuzasidan ko‘proq ma’lumot olishlariga xizmat qilgan.