Сабирова Насиба Эргашевна
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
“Хоразм бахшичилик ва халфачилик анъаналари (генезис, локаллик, репертуар, ижро усули)”, 10.00.08 – Фольклоршунослик(филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.4.DSc/Fil320.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Урганч давлат университети.
Илмий маслаҳатчи: Эшонқулов Жаппор Сaлиевич, филология фанлари доктори, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти, DSc.02/30.12.2019.Fil.46.02.
Расмий оппонентлар: Алламбергенов Кенесбай, филология фанлари доктори, профессор; Сариев Санъат Матчанбаевич, филология фанлари доктори, доцент; Очилов Насим Комилович, филология фанлари доктори, доцент;
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Хоразм бахши ва халфачилик санъатининг илк манбалари ва тараққиёт босқичлари, ўзига хос хусусиятлари, достончилик мактаблари, қиссахонлик ва унинг оғзаки ижрога таъсири, бахшилар ва халфаларнинг устоз-шогирдлик анъаналари, ҳудудга хос эпик анъаналар, машҳур бахшилар ва халфалар ижодининг эволюциясини аниқлаш ҳамда локал хусусиятларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Хоразм бахшичилик ва халфачилик санъатининг тарихий илдизлари ва эволюцияси аниқланган, этногенетик жараёнлар асосида шаклланган ҳар иккала тип достончиликдаги эпик репертуар белгиланган, бахшичилик, халфачилик ва қиссахонлик анъаналарининг ушбу жараён тараққиётидаги муносабатларининг ҳудудий ва этногенетик омиллар таъсирида куйлаш услуби ва репертуаридаги асарларга муайян таъсирини ўтказганлиги  натижасида турли бахши мактабларни юзага келганлиги каби ўзига хосликлари очиб берилган;
Хоразм воҳаси ўзига хос этнофольклорий минтақа сифатида қаралиб, минтақадаги бахшичилик, халфачилик ва қиссахонлик санъати, достончилик мактаблари ҳамда эпик репертуардаги Жанубий Хоразм бахшиларининг “ширвоний” мусиқа йўллари билан Шимолий Хоразмнинг “эроний” достончилик куйлари ўртасидаги локал хусусиятлари аниқланган;
Хоразм воҳаси бахшичилик, қиссахонлик ва халфалик санъатининг ўзига хослиги, локал хусусиятлари, репертуари, ижро усуллари, бахшилар томонидан куйланган достонларнинг ёзма нусхаларини оғзаки вариантлар билан қиёслаш асосида бахши бадиҳагўйлиги ойдинлаштирилган;
 оғзаки нутқнинг бадиий тафаккур маҳсули эканлиги атрофлича кўрсатилиб, қисса яратиш жараёни, қиссахон ва қироатхон халфалар репертуаридаги ижроларига тавсиф берилиб, қиссахонликнинг бахшиларга ижобий таъсири очиб берилган;
қисса – достон ва ёзма адабиёт муносабати, матнга ғазал, мухаммас, мусаддас, туюқ каби жанрларнинг кириб келиш сабаблари, достонларни ёзувга кўчириш анъанаси кучайганлиги ҳамда мадраса таълимини олган ижодкор зиёлилар достон матнларини ёзувга олиб, унинг таркибига ёзма адабиётга хос жанрларни олиб кирганлари ва асар тилини ўша давр адабий тилига мослаштиришга бевосита алоқадорлиги исботланган;
воҳада фаолият кўрсатиб келаётган иккита достончилик мактабларининг достон куйлашдаги умумийлик ва алоҳидалик хусусиятлари Шимолий достончиликда бахшилар репертуари ижро услубидаги ўзгачаликлар бадиҳагўйлик устуворлик қилишида, оғзаки баёнда халқ сўзлашув тилига оид ташбеҳлар, фразеологик иборалар кўпроқ қўлланишида, Жанубий достончиликда эса муқаддима, хотимадаги анъанавий клишелар ва медиал формулаларни ишлата билиш усуллари устуворлик қилишида намоён бўлиши асослаб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Хоразм бахшичилик ва халфачилик анъаналарининг генезиси, локаллиги, халқ бахшилари ва халфаларнинг репертуари, ижро усули,  ижодий фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари бўйича олинган натижалар қуйидаги йўналишларда жорий қилинган:
“Хоразм халқ қўшиқларида поэтик рамзлар” (2019) монографияси, шунингдек, “Анаш халфа”, “Ожиза”, “Хоразм халфачилик анъаналари” (2020), “Хоразм бахшичилик анъаналари” (2021) каби услубий қўлланмалари достонлар сюжети, мотив ва образларининг генезиси, халфачилик санъати, шаклланиши, бахши ижрочилигининг генезиси архаик фольклор ва мифологик эътиқодлар билан боғлиқлигига доир илмий-назарий қарашларидан ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтида бажарилган “Ўзбек халқ ижоди ёдгорликлари” 100 жилдлигини нашрга тайёрлаш ва уни текстологик ўрганиш масалалари” мавзусидаги Ф1-ФА.2012-1-8 фундаментал илмий лойиҳасини бажаришда фойдаланилган (ЎзР Фанлар академиясининг 2021 йил 4 ноябрдаги 3/1255-3030-сон маълумотномаси). Натижада илмий мақолаларда илгари сурилган илмий концепциялар ва назарий хулосалардан ўзбек халқ қўшиқларининг академик нашрини тайёрлашда матн юзасидан илмий изоҳлар тузиш ва сўзбоши-тадқиқот яратишда фойдаланилган, шунингдек, Хоразм вилоятидан ўзи ёзиб олган, шунингдек, фольклор тўпламлари ва даврий нашрларда оммалаштирилаётган “ёр-ёр”ларни жамлаб, уларнинг бадиий жиҳатдан энг мукаммал намуналарини саралаган ва таянч матнлар базасига киритиш ишини амалга оширган;
бахшичилик ва халфачилик санъатининг локал хусусиятлари, Хоразм эпик анъаналарининг қадимий илдизлари, тадрижий босқичи ва бугунги ҳолати, бахшичилик ва халфачилик санъатининг ўзига хос хусусиятлари, репертуари, ижро усулларини ўрганиш ва бу ўлмас меросни оммалаштириш борасидаги янги илмий қарашларидан Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи ашёларининг электрон каталогини тайёрлашда  фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейининг 2021 йил 26 октябрдаги 163/1-сон маълумотномаси). Натижада тадқиқотнинг илмий-назарий хулосаларидан ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейида янгидан ташкил этилаётган “Халқ оғзаки ижодиёти” номли экспозицияларда фойдаланилган ва электрон каталог тайёрлашга эришилган;
Хоразм ҳудудидаги достончилик мактабларига тавсиф бериш, халфачилик санъатининг илк манбаларини аниқлаш, Хоразм бахшичилик анъаналарининг генетик асослари, унинг тараққиёти, эпик ижрочиликнинг бошланиши ва эволюциясини аниқлашдаги илмий қарашларида ЎзР Фанлар  академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида амалга оширилган ФА-Ф1-ГОО2 “Қорақалпоқ фольклори ва адабиёти жанрларининиг назарий масалаларини тадқиқ этиш” (2021-2016) фундаментал лойиҳасини бажаришда (Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2021 йил 8 ноябрдаги 17.02/265-сон маълумотномаси), шунингдек, Фанлар  академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида бажарилган ФА-Ф-1-005 “Қорақалпоқ фольклоршунослиги ва адабиётшунослик тарихини тадқиқ қилиш” (2017-2020) фундаментал тадқиқот лойиҳасини бажаришда фойдаланилган (Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2021 йил 2 ноябрдаги 17.02/266-сон маълумотномаси). Натижада Хоразм бахшичилик ва халфачилик анъаналарининг тарихий асослари, тадрижий босқичлари, тараққиётига доир янги илмий қарашлар асосланган;
Хоразм бахши ва халфачилик санъати  анъаналарининг ҳозирги сақланиш ҳолати ва бахши-шоирлар ижодий фаолиятида юз бераётган ўзгаришлар, устоз-шогирдлик анъаналарининг эпик хотира давомийлигида тутган ўрни, бахшичилик санъатининг замонавий ижро усуллари ва саҳнавий талқинларига доир илмий қарашларидан Озарбайжон халқига хос бўлган хусусиятлар ўрганилган ва илмий-тадқиқот ишларида фойдаланилган (Озарбайжон Республикаси Боку славян университети илмий тадқиқотлар бўлимининг 2021 йил 16 сентябрдаги маълумотномаси). Натижада Хоразм ва Озарбайжон бахшилари ижросининг ўхшаш ва фарқли томонлари, маърифий-эстетик аҳамияти, достонларнинг ёш авлод дунёқараши ва тафаккурини ўстиришдаги ўрни, ёшларни миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида тарбиялашда муҳим ўрин тутиши, фольклор намуналарининг юксак тарбиявий аҳамияти ҳақидаги илмий қарашлар кенг оммалаштирилган;
Хоразм бахшичилик ва халфачилик анъаналари ўзига хос хусусиятларини белгиловчи етакчи мезонларнинг аждодларимиз маънавий меросида тутган муҳим ўрни ҳақидаги натижаларидан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси  Хоразм вилояти бўлимидаги ижодий учрашувларда, ёш ижодкорлар билан ташкил этилган “Маҳорат дарслари”да, Хоразмлик ёш китобхонлар, “Маънавиятли ёшлар Ватанни мадҳ этади”, “Ёш китобхон” каби турли танловларда ва уюшма томонидан ташкиллаштирилган тарғибот ишларида самарали фойдаланилган (Ёзувчилар уюшмасининг 2021 йил 2 ноябрдаги 01-03/1295-сон маълумотномаси). Натижада Хоразм достончилиги ва халфачилигининг генезиси, ўзига хос хусусиятлари ёш ижодкорларнинг  ўзбек халқ достончилиги борасидаги фикрларини шаклланиши  ва  бадиий-эстетик тафаккурининг ўстиришдаги ўрнини кўрсатишга эришилган;
фольклор асарларида халқ маънавий оламининг бадиий ифода этилиши, халқ бахшичилик ва халфачилик анъаналарининг тарихий илдизларини ойдинлаштириш, бахши ва халфалари репертуаридаги достон ва қиссаларда ҳаётий воқелик ва ижтимоий муносабатларнинг акс этиши, бахши-шоирлар ижодининг ҳозирги маънавий-маданий тараққиётда тутган ўрни ва аҳамиятига доир таҳлилий умумлашмаларидан Халқаро “Олтин мерос” жамоат фонди Хоразм вилояти бўлимининг фонд тизимидаги музей ва зиёратгоҳларда, жумладан, Хоразм “Авесто” музейига ташриф буюрувчиларга ҳамда бахши ва халфа ижрочилигига оид фестиваллар, танловлар иштирокчиларига маълумот беришда фойдаланилган (Халқаро “Олтин мерос” жамоат фонди Хоразм вилояти бўлими ва Хоразм “Авесто” музейининг 2021 йил 2 ноябрдаги 01-34-сон маълумотномаси). Натижада сайёҳ ва зиёратчиларга ҳамда турли танлов ва фестиваллар қатнашчиларига Хоразм бахшичилик ва халфачилик анъаналари борасида кенг тушунча ва маълумотлар беришга эришилган;
Хоразм бахшичилик ва халфачилик санъати  анъаналарининг ҳозирги сақланиш ҳолати ва бахши-шоирлар ижодий фаолиятида юз бераётган ўзгаришлар, устоз-шогирдлик анъаналарининг эпик хотиранинг давомийлигида тутган ўрни, бахшичилик санъатининг замонавий ижро усуллари ва саҳнавий талқинларига доир илмий қарашларидан “Ўзбекистон” миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканали ДМ “Маданий-маънавий ва бадиий эшиттиришлар” муҳарририяти томонидан тайёрланган эшиттиришлар сценарийсини тайёрлашда  фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг 2021 йил 21 сентябрдаги  04-25-1477-сон маълумотномаси). Натижада бахшилар ва халфалар ижросининг маърифий-эстетик аҳамияти, достонларнинг ёш авлод дунёқараши ва тафаккурини ўстиришдаги ўрни, ёшларни миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида тарбиялашда муҳим ўрин тутиши, фольклор намуналарининг юксак тарбиявий аҳамияти ҳақидаги илмий қарашлар кенг оммалаштирилган.