Зарипов Рафиқжон Эргашбой ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда тил сиёсати: билингвизм ва плуралингвизм”, 10.00.11 – Тил назарияси. Амалий ва компьютер лингвистикаси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: №B2020.4.PhD/Fil1484.
Илмий раҳбар: Менглиев Бахтиёр Ражабович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Андижон давлат университети, PhD.03/30.12.2019.Fil.60.02.
Расмий оппонентлар: Набиева Дилора Абдуҳамидовна, филология фанлари доктори, профессор; Абдураҳмонова Муқаддас Турсуналиевна, филология фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Фарғона давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқот мақсади ўзбек тилининг давлат тили сифатида шаклланиш, амал қилиш ва ривожланиш йўлларини, лисоний вазият, билингвизм ва плуралингвизм ҳодисаларининг лингвистик жиҳатини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
глобаллашув шароитида дунёнинг лисоний қиёфасини аниқлаш, жаҳон тиллари ҳолатини ўрганиш, тиллар ҳақидаги аниқ маълумотларни олиш, лингвистик хариталар тузиш, тилларнинг ўзаро муносабатини аниқлаш, тилларнинг интернет учун мўлжалланган версияларини шакллантиришда тил тараққиётини, шу тилда сўзлашувчилар, ёшлар нутқи, вазият, реал ҳолатлар билан уйғунлаштириш зарурати лингвистик жиҳатдан асослаб билан далилланган;
глобаллашув ва цивилизация жараёнида ўзбек тили ўз мавқеини илмий, қонуний мустаҳкамлаб, янгича мезонлар асосида тараққий этаётганлиги лингвистик асосланиб, тил сиёсатининг толерантлик, инсон манфаатлари устуворлиги, миллий меъзонлар ва ҳуқуқий асосга эга моделдаги кўринишда шаклланаётганлиги далилланган;
мукаммал бўлмаган алифбони қўллашнинг миллат ҳаётидаги саводхонлик, имло муаммолари билан боғлиқ тил меъёрсизлиги каби салбий оқибатлари асосланиб, имло меъёрларини такомиллаштиришнинг лингвистик, график, орфографик ва пунктуацион зарурати очиб берилган;
билингв, плуралингвларнинг жамиятидаги индивидуал афзалликлари когнитив ривожланиш, тил билими, коммуникатив компетенция, академик кўрсаткичлар, ижтимоий-маданий, иқтисодий манфаатларда экани, жамоавий устунлиги эса ижтимоий-маданий мувофиқлашув, ривожланиш ва умумижтимоий ўсишда кўриниши асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда тил сиёсати: билингвизм ва плуралингвизм тадқиқи юзасидан эришилган илмий натижалар асосида:
Ўзбекистонда тил сиёсатининг замонавий моделларининг шакллантирилиши ва ўзбек тили тараққиётининг инновацион стратегияларини яратишнинг назарий асослари ишлаб чиқилиши юзасидаги хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Давлат тилини ривожлантириш департаменти фаолиятида тегишли меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқишда самарали фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Давлат тилини ривожлантириш департаментининг 2020 йил 4 декабрдаги 30-15-08-сон маълумотномаси). Натижада, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 12 декабрдаги “Давлат тилини ривожлантириш департаменти тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш ҳақида”ги 984-сон, 2020 йил 11 мартдаги “Ўзбек тили ва адабиёти бўйича фундаментал ва амалий тадқиқотлар самарадорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 139-сон қарорларида белгиланган масалаларнинг ижроси таъминланган;
республикамиздаги лисоний вазиятнинг социолингвистик ўрганилиши; Ўзбекистонда янги тил сиёсатининг шаклланиши; “Давлат тили тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши, аҳамияти ва такомиллаштирилиши юзасидаги хулосаларда қўлланган атамалардан 2017–2018-йилларда амалга оширилган ОТ-А1-018 “Ўзбек тили ва унинг таржимаси билан боғлиқ электрон ва банк-молия терминларининг кўп тилли луғатларини яратиш” мавзусидаги фундаментал тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 15 декабрдаги 89-03-5283-сон маълумотномаси). Натижада ушбу терминлар луғатнинг бойитилишига ва қийматининг ошишига хизмат қилган;
ўзбек тили тараққиёти, ўзбек тилининг давлат тили мақомига эга бўлиши, давлат тилининг миллат ҳаётида тутган ўрни, тил сиёсати ва ўзбек тилининг илмий тадқиқига доир хулосалардан 5221000 – Филология ва тилларни ўқитиш (ўзбек тили) бакалавр таълим йўналиши талабалари учун ёзилган, 2018-йилда “Тафаккур бўстони” нашриётида нашр қилинган, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан дарслик сифатида тавсия этилган “Ҳозирги ўзбек тили” дарслигида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 15 декабрдаги 89-03-5283-сон маълумотномаси). Натижада тил ва нутқнинг ўзаро муносабатга киришуви миллий мезонлар асосида ёритилган, замонавий моделлар билан тараққий этаётган ўзбек тили, унинг бирликларининг тил ва нутқ муносабатидаги аҳамияти манбада келтирилган фактлар асосида очиб берилган;
ўзбек тилини ривожлантиришнинг устувор йўллари, миллий тилимизга бўлган эътиборнинг кучайтирилиш омиллари, тил тараққиётининг цивилизация жараёнидаги янгича моделларини шакллантирилиш тамойиллари, республикамизда компьютер лингвистикасини тараққий эттириш зарурати юзасидаги хулоса ва қарашлардан бажарилиши 2018-2020-йилларга мўлжалланган BV-Атех-2018-(143) рақамли “Кўзи ожиз шахслар учун компьютер техникасидан фойдаланиш, матнларни ўқиш ва ёзиш имконини берувчи ўзбек тилига асосланган гапирувчи дастурий таъминот ва овоз синтезаторини ишлаб чиқиш” мавзусидаги амалий грант лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2021 йил 7 сентябрдаги 04/1-1488-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек тилининг ривожида, миллий тилимизга бўлган эътиборни кучайтиришда, тил тараққиётининг цивилизация жараёнидаги янгича моделларининг шакллантирилишида республикамизда компьютер лингвистикасининг ривожланиши, нутқни матнга, матнни нутққа айлантирувчи дастурларнинг яратилиши муҳим аҳамият касб этиши асослаб берилган;
цивилизация жараёнида оламнинг лисоний манзараси, ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши, глобаллашув жараёнида ўзбек тилини ривожлантириш тамойиллари юзасидаги хулосалардан 2020 йил 21 октябрь куни “Ўзбекистон 24” радиоканали орқали эфирга узатилган “21-октябрь – Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган кун” эшиттиришининг байрам сонида манба сифатида фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон 24” телерадиоканали” давлат унитар корхонасининг 2020 йил 11 декабрдаги 01-09-550-сон маълумотномаси). Натижада глобализация жараёнида тилларнинг ривожи, тараққиётнинг тилга таъсири, тилнинг ривожланишга таъсири, цивилизация жараёнида оламнинг лисоний манзараси, глобаллашув жараёнида ўзбек тилини ривожлантириш масалалари ҳақидаги маълумотлар жамоатчиликка етказилган.
