Sayt test rejimida ishlamoqda

Абдульмянова Лилия Ильясовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Ўзбекистон доривор ўсимликлари эндофит замбуруғларнинг хилма-хиллиги ва биологик фаоллиги», 03.00.04 – Микробиология ва вирусология (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.2.DSc/B48.
Илмий маслаҳатчи: Гулямова Ташхон Гафуровна, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Микробиология институти. 
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Микробиология институти, DSc.02/30.12.2019.В.38.01. 
Расмий оппонентлар: Исмаилов Зафар Файзуллаевич, биология фанлари доктори; Нуралиев Неккадам Абдуллаевич, биология фанлар доктори, профессор; Мячина Ольга Владимировна, биология фанлар доктори.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: биоактив бирикмаларнинг янги потенциал манбаи сифатида Ўзбекистоннинг турли худудларида ўсадиган доривор ўсимликлар эндофит замбуруғларининг тарқалиши, хилма-хиллиги ва хусусиятларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор республиканинг турли ҳудудларида учрайдиган  28 та ўсимлик мисолида ЭЗнинг бой хилма-хиллиги (200 дан ортиқ штаммлар) шу жумладан, 20 та авлод 45 та турга мансублиги аниқланиб, ўсимликларда умумий ЭЗ изолятларининг 33% баргларда, 26% пояларда ва 21% илдизларда учраши кузатилган ҳолда эндофитлар тизимли яшаш муҳитининг ўзига хослиги илдизларда фузариум ва акремонийлар, пояларда аспергиллар ва пенициллиум, баргларда алтернарийлар устунлик қилиши тақсимланиши билан асосланган;
доминант авлодларга Aspergillus - 32%, Alternaria - 17%, Penicillium – 14%, Acremonium - 10%, Fusarium ва стерил мицелийли изолятлар - 8% ташкил этган ҳамда илк бор Ўзбекистонда аввал аниқланмаган  24 та ноёб ЭЗ турлари ажратиб олинган, шунингдек,  Республикамизнинг барча ўрганилган туманларида ўсадиган 8та оилага мансуб 13 та ўсимликнинг  ноёб турлари аниқланган;
ЭЗ 30% шартли-патоген тест-культураларига: E.coli, S.aureus, P.aeruginosa, B.subtilis ва C.albicansга нисбатан антибактериал фаолликка эгалиги ва M.officinalis, A.filidens, C.cristata, H.tuberosus ва P.Harmalaдан ажратилган 6 та ЭЗ бир вақтнинг ўзида 3 та тест-культураларга нисбатан антибактериал фаоллиги ҳамда T.microspora-MO46Lнинг биофаол метаболитлари таркибида терпен ва сапонинлар аниқланган;
Vinca ва Allium авлодларига мансуб бўлган ўсимликларнинг 34 та ЭЗ метаболитларининг бачадон бўйинчаси (HeLa) ҳиқилдоқ (НEр-2) ва кўкрак бези (HBL-100) карциномасига нисбатан цитотоксик фаоллиги аниқланган ҳамда бўригулнинг 9 та ЭЗлар фаоллиги саратонга қарши «Cisplatin» препаратининг таъсир даражасида бўлиши кузатилган. Alternaria sp. – VM84L, P. concavoradulozum - VE89L, A. terreus - VE90R, C. cladosporoides - VE92L, A. amstelodami–VR177Lнинг саратонга қарши фаоллик хусусиятлари винкристин ва винбластин ишлаб чиқариши асосланган;
райхон, ялпиз ва заъфаронлар каби чўл  зонасида ўсадиган  ўсимликларидан инсон қонининг протромбин вақтини 300 сониядан кўпроқ оширадиган иккиламчи метаболитларни ишлаб чиқариши бўйича антикоагулянт хусусиятларга эга бўлган  4та ЭЗлар: Acremonium sp. - OB2S, Alternaria sp. - OB6L, Acremonium sp. - MP13R ва Alternaria sp. - CS53 танлаб олинган;
in vitro тизимида панкреатик α-амилаза фаолиятини 80%гача сусайтирадиган кунгабоқар, хўроз наштари ва филаментли пиёзидан  ЭЗ аниқланган. A.egypticus - HT166S, P.brevicaule alba - CC200 ва A.terreus - AF104S экстрактлари акарбоза (30мг) нисбатан паст IC50 қиймати (20-25мг) билан фарқ қилиниб, C.cristata (Амарантлилар оиласи)дан ажратилган  P.brevicaule alba-CC200нинг умумий экстрактларини клиник олди синовларида аллоксан-индуцирланган диабетли тажриба ҳайвонларида ўтказилганида самарали гипогликемик таъсирини намоён этгани аниқланган;
тўқ септирланган ЭЗ: Alternaria sp.-FFL63, Ulocladium sp.-FFL64, S.minorum-VMR83, Alternaria sp.-HTL193, Cladosporium sp.-HT206лар 20-30% меланин табиатли пигментлар тўплаши аниқланган. S.minorum - VMR83да меланин ишлаб чиқараш 30%ни, шу билан бирга 30% липидлар (моно-, ди- ва триглицеридлар йиғиндиси)ни ҳосил қилиши аниқланган;
танлаб олинган ЭЗ ўстириш шароитларини оптималлаштириш натижасида антибактериал ва цитотоксик бирикмалар ишлаб чиқаришни регуляциялаш имконияти аниқланган ҳамда хўжайин-ўсимлик (V.rosea) ҳужайра ичидаги метаболитлари ва эпигенетик модификатори P.concavoradulozum-VE89L ва A.amstelodami–VR177L винка алкалоидлар даражасининг бир неча бор ўсишига ҳисса қўшиши асосланган. 
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. 
Ўзбекистон доривор ўсимликлари эндофит замбуруғларнинг хилма-хиллиги ва биологик фаоллиги бўйича олинган илмий натижалар асосида:
гидролитик ферментлар продуценти A.terreus Thom Uz CF-461 эндофит замбуруғи штамми учун Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлиги томонидан ихтиро патенти олинган (№ IAP 06366, 2020). Натижада, фитопатогенларнинг ҳўжайра қобиғи ҳамда саноат ва ўсимлик чиқиндилари полисахаридларини гидролизлаш учун эндо, экзо-1,4-β-глюканаза, ксиланаза, авицелаза, хитиназа ва протеазалар гидролитик ферментлар комплексининг продуцентини намоён этиш имконни берган;
Celosia cristata, Allium filidens ва Helianthus tuberosus ўсимликларидан энг фаол Penicillium brevicaule alba – СС200, Aspergillus terreus - AF104S, ва Aspergillus egypticus - HT166S ажратиб олинган ЭЗ штаммларидан №ФА-А6-Т109 “Ўзбекистон доривор ўсимликларининг ЭЗ метаболитлари - α-амилаза ингибиторлари сифатида” амалий лойиҳасида α-амилаза ингибиторловчи иккиламчи метаболитларини аниқлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2021 йил 11 октябрь 4/1255-2773-сон маълумотномаси). Натижада, гипогликемик хусусиятларига эга бўлган препаратларини олиш технологияси бўйича лаборатория регламентини ишлаб чиқиш имконини берган;
Allium, Celosia, Ferula, Helianthus ва Vinca авлодларига мансуб бўлган ўсимликлардан ажратиб олинган ЭЗнинг хилма-хиллиги ва хусусиятлари бўйича ўтказилган тадқиқотлар натижалари асосида олинган маълумотлардан юқори импакт-факторли (IF) 7 та хорижий журналларда антибактериал, антиканцероген, антидиабет хусусиятларини аниқлаш ҳамда эпигенетик модификаторларни қўлланилишида фойдаланилган: Agriculture (2020); IF-2.072, ISSN2077-0472, (Scopus); South African Journal of Botany (2020), IF-2.29, ISSN 0254-6299, (Scopus), Journal of Food and Nutrition Research (2020), IF-1.308, (Scopus), Industrial Crops and Products 139 (2019) 111511, IF-4.191, ISSN0926-6690, (Scopus), Journal Mycosphere, 10(1):798-1079 (2019), IF-2.015, ISSN2077000, (Scopus), Frontiers in Microbiology, (2018), IF-4.235, (Scopus), Microbial Biotechnology (2017), IF-5.328, ISSN1751-7915, (Scopus), Journal Acta Pharmaciae Indonesia, (2018), 6 (1)12-19, ISSN 2337-8433, E-ISSN 2621-4520 (Web of Science). Натижада, ушбу мамлакатларда турли ўсимликлар ЭЗнинг янги биоактив хусусиятларини аниқлаш имконини берган.

 

Yangiliklarga obuna bo‘lish