Машарипова Наргиза Отахоновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): «Сўзлараро маъновий муносабатларнинг структур ва функционал хусусиятлари (инглиз ва ўзбек тиллари мисолида)», 10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2018.3.PhD/Fil594.
Илмий раҳбар: Джумабаева Жамила Шариповна, филология фанлари доктори, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Урганч давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон миллий университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.01.10.
Расмий оппонентлар: Джусупов Нурсултан Маханбет ўғли, филология фанлари доктори, доцент; Курбонова Муҳаббат Қутлимуродовна, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади инглиз ва ўзбек тилларида семантик категорияларнинг структур ҳамда функционал хусусиятлари, уларнинг ўхшаш, фарқли жиҳатларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
чоғиштирилаётган тилларда антонимиянинг тескари маъноли сўзнинг инкор суффикслари орқали ясалиши ва маъно зидлиги, синонимиянинг туб сўздаги маънодошликка эгалиги, плесионимия категориясининг яқин маъноли жуфтларнинг битта гап таркибида қўлланилиши, гипонимиянинг тур-жинс жиҳатидан гуруҳлардаги лексемаларга эга бўлиши, меронимия/партонимия категориясининг бутун-бўлак муносабатлардаги комплементарлик сингари структур жиҳатдан ўзаро фарқли жиҳатлари мавжудлиги далилланган;
инглиз тилида лотин тилидан кириб келган ўзлашмаларнинг ўзгаришсиз жуфт ҳолда қўлланилиши ҳамда битта синонимик қатор аъзоси бўлмаган сўзларнинг битта гап таркибида плесионим бўлиб келиш ҳолатлари, ўзбек тилида ўзлашган сўзларнинг синонимик қаторлардан жой олиши асосланган;
инглиз ва ўзбек тилларида меронимик/партонимик муносабатларнинг мажбурий компонентларидаги фарқлар, гипонимик муносабатларда ко-гипонимларнинг сон жиҳатдан ҳар хиллиги ва антонимиянинг таъкид функциясини бажариши далилланган;
инглиз ва ўзбек тилларидаги синоним ва антонимлар луғатларида келтирилган лексик бирликларнинг алфавит тартибида ва сўз туркумлари кесимидаги материаллари ўзбек тили лингвистик корпусини шакллантиришда ҳамда English FrameNet платформаси асосида Uzbek FrameNet прототипини яратишда манба бўлиши асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Сўзлараро маъновий муносабатларнинг структур ва функционал хусусиятларини (инглиз ва ўзбек тиллари мисолида) чоғиштирма тадқиқ қилиш доирасида олинган натижалар қуйидаги ишларда жорийланган:
чоғиштирилаётган тилларда антонимиянинг тескари маъноли сўзнинг инкор суффикслари орқали ясалиши ва маъно зидлиги, синонимиянинг туб сўздаги маънодошликка эгалиги, плесионимия категориясининг яқин маъноли жуфтларнинг битта гап таркибида қўлланилиши, гипонимиянинг тур-жинс жиҳатидан гуруҳлардаги лексемаларга эга бўлиши,  меронимия/партонимия категориясининг бутун-бўлак муносабатлардаги комплементарлик сингари структур жиҳатдан ўзаро фарқлиликлари борасидаги хулосалардан “Ичан-Қалъа” давлат музей қўриқхонасининг экспозицияларидаги экспонатларнинг аннотация-этикетларини инглиз тилида тўғри ёзишда ва экскурсия жараёнларида, шунингдек, Ўзбекистондаги АҚШ элчихонаси томонидан “Ичан-Қалъа”даги Тошҳовли саройини таъмирлаш учун ажратилган S-Z800-19-GR-0146 гранти ҳужжатларини таржима қилиш, жавоб тайёрлаш ва ҳисоботларини юргизишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлигининг 2020 йил 17 сентябрдаги 01-12-10-3495-сон маълумотномаси). Натижада инглиз тилида ёзилган тарихий асарларда келтирилган кўплаб сўзларнинг маъноларини чуқур англаб етишда, айниқса қадимий Хива шаҳри бўйлаб экскурсия ўтказувчи гид-йўлбошчилар учун фойдали манба сифатида хизмат қилган;
инглиз тилида лотин тилидан кириб келган ўзлашмаларнинг ўзгаришсиз жуфт ҳолда қўлланилиши ҳамда битта синонимик қатор аъзоси бўлмаган сўзларнинг битта гап таркибида плесионим бўлиб келиш ҳолатлари, ўзбек тилида ўзлашган сўзларнинг синонимик қаторлардан жой олиш ҳодисалари доирасида ишлаб чиқилган тавсия ва таклифлардан профессор-ўқитувчилар учун яратилган ва татбиқ қилинган “Инглиз тили” курсини яратишда Эрасмус+ дастyрининг 561574-EPP-1-2015-1-ES-EPPKA2-CBHE-JP-ECCUM: “Establishment of Computing Centers and Curriculum Development in Mathematical Engineering Masterрrоgrаmmе” грант лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 10 ноябрдаги 89.03-4546-сон маълумотномаси). Натижада мазкур курс таркиби мукаммаллашиб, инглиз ва ўзбек тилларида фойдаланувчилар учун сезиларли қулайликлар яратилган;
инглиз ва ўзбек тилларида меронимик/партонимик муносабатларнинг мажбурий компонентларидаги фарқлар, гипонимик муносабатларда ко-гипонимларнинг сон жиҳатдан ҳар хиллиги ва антонимиянинг таъкид функциясини бажаришига доир хулосалардан Хоразм вилояти Туризмни ривожлантириш департаменти томонидан Хоразм ва Хива шаҳри тарихи ва анъаналарига доир туристик тарқатма материалларнинг таржимасида ҳамда Хива “Ичан-Қалъа” давлат музей қўриқхонаси тарихий обидалари борасидаги гид таржимонларнинг тил кўникмаларини ривожлантириш доирасида ва экскурсоводларнинг амалий таржима жараёнларида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Туризмни ривожлантириш давлат қўмитасининг 2020 йил 23 сентябрдаги 02-16/4400-сон маълумотномаси). Натижада тарихий обидалар тўғрисидаги маълумотларнинг таржимасида ва гидларнинг оғзаки тушунтиришларида лексик-семантик муносабатларнинг, семантик категорияларнинг асл мазмуни сақлаб қолинган ҳамда сайёҳларга тўлиқ маълумот етказилиши таъминланган;
инглиз ва ўзбек тилларидаги синоним ва антонимлар луғатларида келтирилган лексик бирликларнинг алфавит тартибида ва сўз туркумлари кесимидаги материаллари ўзбек тили лингвистик корпусини шакллантиришда ҳамда English FrameNet платформаси асосида Uzbek FrameNet прототипини яратиш доирасида шаклланган илмий натижа ва илмий тавсиялардан Америка Қўшма Штатларининг Вайоминг штатида асос солинган “Access the World with World Languages and Cultures” ташкилоти иштирокчилари ва тил ўрганувчилари учун чет тил ўқитиш манбаси сифатида фойдаланилган (Вайоминг давлат университети ҳузуридаги “Дунёни жаҳон тиллари ва маданиятлари билан англа” нотижорат ташкилотининг 2020 йил 5 сентябрдаги маълумотномаси). Натижада мазкур диссертация иши она тили инглиз ёки бошқа дунё тиллари ҳисобланадиган, турли миллатга мансуб ўқувчи (тил ўрганувчи)ларга ўзбек тилининг грамматик, лексик ва морфологик сатҳини изоҳлар ёрдамида тушунтиришда, чет тил ўқитишнинг интерфаол усулларидан фойдаланган ҳолда қўшимча ўқув материаллари тайёрлашда, ўқувчиларнинг инглиз ва ўзбек тилларида ўзаро мулоқотга кириша олишлари учун муҳим омиллардан саналадиган тинглаш, гапириш, ёзиш ва ўқиш каби тил кўникмаларини ривожлантиришга хизмат қилган;
инглиз ва ўзбек тилларидаги сўзлараро маъновий муносабатларнинг ўзига хос жиҳатларини чоғиштириб ўрганиш бўйича ишлаб чиқилган амалий тавсиялардан Хоразм вилояти телерадиокомпанияси томонидан 2020 йил 11 июл куни эфирга узатилган “Ассалом, Хоразм!” дастурида фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси Хоразм вилояти телерадиокомпаниясининг 2020 йил 15 июлдаги 1043-сон маълумотномаси). Натижада кўрсатилган илмий таҳлил методлари, компонент таҳлил усуллари, тадқиқот ишининг илмий ва амалий аҳамиятига доир келтириб ўтилган маълумотлар интеллектуал туркумдаги кўрсатув материалларини тайёрлаш ва бойитишда янги манба бўлиб хизмат қилган.