Tuxtaev Davlat Bobomurodovichning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiya himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i): «Aminokislotalar va gomoveratrilamin asosida azot saqlagan geterotsiklik birikmalar sintezi», 02.00.03 - Organik kimyo (kimyo fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2019.3.PhD/K231.
Ilmiy rahbar: Vinogradova Valentina Ivanovna, kimyo fanlari nomzodi, katta ilmiy xodim.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Samarqand davlat universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: O‘zbekiston milliy universiteti, DSc.03/30.12.2019.K.01.03.
Rasmiy opponentlar: Xodjaniyazov Xamid Utkirovich, kimyo fanlari doktori; Xoliqov Tursunali Suyunovich, kimyo fanlari doktori, dotsent.
Yetakchi tashkilot: Toshkent kimyo-texnologiya inistituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi aminokislotalar va gomoveratrilamin asosida azot saqlagan geterotsiklik birikmalar sintezi, tuzilishi va fizik-kimyoviy kattaliklarini aniqlashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk marotaba N-benzoil-α-aminokislotalarning termik sharoitda gomoveratrilamin bilan amidlanish reaksiyalari amalga oshirilgan;
ilk marotaba α-benzoilamino-N-[2-(3,4-dimetoksifenil)etil]atsil-amidlarining erituvchi va erituvchisiz sharoitlarda halqalanish reaksiyalari, 8,9-dimetoksi-3-fenil-(-1-alkil)-5,6-digidroimidazo[5,1-a]izoxinolinlar hosil bo‘lishida kaskadli halqalanish sodir bo‘lishi isbotlangan;
termik amidlanish sharoitida N-ftaloil-α-aminokislotalarning birlamchi aminlar bilan transamidlanishining sodir bo‘lishi aniqlangan;
yumshoq sharoitda N-ftaloil-α-aminokislota xlorangidridi yordamida N-ftaloil-α-aminokislota monoamidining yoki nosimmetrik o-ftalkislota diamidining asosiy mahsulot sifatida hosil bo‘lishi birlamchi aminning kotsentratsiyasiga, reaksiyaning davomiyligiga, proton akseptorining turiga hamda erituvchi tabiatiga bog‘liq ekanligi aniqlangan;
α-aminokislotalar va gomoveratrilamin asosida 8,9-dimetoksi-3-fenil-(-1-alkil)-5,6-digidroimidazo[5,1-a]izoxinolinlar hamda 1-(alkilamino)izoxinolinlarning yangi hosilalari sintez qilingan;
N-ftaloil-α-aminokislotalarni β-fenetilamin ishtirokida transamidlanishining reaksiya mexanizmi taklif etilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:
N-Benzoil (ftaloil)-α-aminokislotalar va gomoveratrilamin asosida azot saqlagan geterotsiklik birikmalarni sintezi bo‘yicha olingan natijalar asosida:
sintez qilingan 8,9-dimetoksi-3-fenil-1-izopropil-5,6-digidro-imidazo[5,1-a]izoxinolin (24, CCDC 1948404); 8,9-dimetoksi-3-fenil-1-izobutil-5,6-digidroimidazo[5,1-a]izoxinolin (26, CCDC 1958696) larning kristall tuzilishlari RTT yordamida o‘rganilgan va olingan natijalar Kembridj kristallografik ma’lumotlar bazasiga kiritilgan (The Cambridge Structural Database, https://www.ccdc.cam.ac.uk, CCDC 1948404, 1958696). Natijada, bazaga kiritilgan yangi moddalar o‘xshash birikmalarni sintez qilish, tuzilishini o‘rganish imkonini bergan;
olingan ilmiy natijalar VA-FA-F-6-009 raqamli «Tabiiy birikmalar va ularning sintetik hosilalarining sitotoksik, antibakterial, zamburug‘ga qarshi va antioksidant faolligini o‘rganish» mavzusidagi amaliy loyihada α-aminokislotalar va gomoveratrilamin asosida sintez qilib olingan amidlarni turli saraton hujayralariga qarshi faolligidan foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining 2021 yil 23 iyundagi 4/1255-1826-son ma’lumotnomasi). Natijada, normal teri hujayralariga nisbatan kam toksiklik ega bo‘lgan saratonga qarshi preparatlar yaratish imkonini bergan.
