Юлдашев Фаррух Ҳақбердиевичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек тилининг “маънавият” лексик-семантик категорияси “эътиқод” маъновий гуруҳи атов бирликлари тизими”, 10.00.01 – Ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2018.3.PhD/Fil514.
Илмий раҳбар: Менглиев Бахтиёр Ражабович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Навоий давлат педагогика институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Термиз давлат университети, PhD.03/31.03.2021.Fil.78.04.
Расмий оппонентлар: Маматов Абди Эшонқулович, филология фанлари доктори, профессор; Пардаев Азамат Бахранович, филология фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Қарши давлат университети.
Диссертация йўналиши: амалий ва назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ўзбек тилидаги “маънавият” лексик-семантик категориясига оид “эътиқод” умумий семали атов бирликларининг лисоний қийматини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ўзбек тилидаги “эътиқод” маъновий гуруҳи атов бирликларини ташкил этувчилар орасидаги синонимик, антонимик, парадигматик муносабатлар очиб берилган ва атов бирликлар системага мансуб сўзларнинг барчасига бирдек тааллуқли эмаслиги аниқланган;
“Эътиқод” категорияси “диний эътиқод”, “дунёвий эътиқод”, “сиёсий эътиқод” макрогуруҳларига бўлинган ҳолда ўзбек тилидаги ушбу категориянинг диний ва дунёвий, “маънавий” ҳамда “моддий” семали турлари ажратилган, уларнинг илмий ва бадиий асарлардаги семантик структураси, диний ва дунёвий маъноларининг ўхшаш ва ўзаро фарқли белгилари асосланган;
ўзбек тилидаги “эътиқод” умумий семали бирликларининг лексик тизимда алоҳида луғавий-маъновий гуруҳ сифатида барқарор ўринга эгалиги атов бирликларнинг таркиби ҳам бошқа мавзуий гуруҳлар сингари тил тизимида ўзига хос шакл, мазмун ва семантик структурага эга эканлиги исботланган;
ўзбек тилининг янги изоҳли луғатлари “эътиқод” умумий семали атов бирликлари изоҳини беришда миллий маънавиятимизни акс эттирадиган “эътиқод” концептига оид лексемалар билан тўлдирилганлиги ҳамда сон ва сифат жиҳатдан нисбатан устуворлик касб этганлиги ойдинлашган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши Ўзбек тилидаги “эътиқод” умумий семали атов бирликлари типологик таҳлили юзасидан олинган илмий натижалар асосида:
“эътиқод” умумий семали атов бирликлари шаклий структурасининг берилиши ҳамда мазкур системанинг ёритилишига доир ўринлардан ФА-Ф1-ГООЗ “Ҳозирги қорақалпоқ тилида функционал сўз ясалиши” (“Функциональное словообразование в современном каракалпакском языке”) номли фундаментал илмий тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтининг 2020 йил 12 ноябрдаги 17.01.130-сон маълумотномаси). Натижада мазкур лойиҳа янги лисоний далиллар ҳамда шаклий структурасининг тузилишига оид ўринлар бойиган;
“эътиқод” концептини ташкил этувчилар орасидаги синонимик, антонимик, парадигматик муносабатлар ёритилган ўринлардан ва бундай сўзларнинг идеографик луғатини тузишнинг лисоний ҳамда гипо-гиперонимик асослари берилган тавсиялардан ФА-А1-ГОО7 “Қорақалпоқ нақл-мақоллари лингвистик тадқиқот объекти сифатида” мавзуидаги фундаментал ва амалий илмий лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтининг 2020 йил 12 ноябрдаги 17.01.135-сон маълумотномаси). Натижада “эътиқод” маъновий гуруҳига оид лексемаларнинг нақл-мақоллардаги ўрни, даражаси, экспрессив-эмоциональ таъсири хусусида муайян хулосаларга келинган;
ўзбек тилидаги “эътиқод” категориясининг моддий ва маънавий маъно касб этадиган лексик бирликларидан, уларнинг семантик структурасига оид тавсиялардан, ушбу бирликларнинг лексикографик тадқиқига доир хулосаларидан ФА-Ф1-ГОО2 “Қорақалпоқ фольклори ва адабиёти жанрларининг назарий масалаларини тадқиқ этиш” мавзуидаги фундаментал лойиҳа доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтининг 2020 йил 12 ноябрдаги 17.04/134-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳа иши “эътиқод” умумий семали атов бирликларининг структурал ва семантик таҳлилига боғлиқ янги маълумотлар билан тўлдирилган;
Миллий эътиқодни юксалтиришга хизмат қиладиган лингвистик-дидактик базани шакллантириш зарурати, унинг лингвистик таъминоти, “эътиқод” концептини лингводидактик аҳамиятига доир хулосалардан Навоий вилоят телерадиокомпанияси адабий-бадиий, маънавий-маърифий дастурларининг сценарийсини тайёрлашда фойдаланилган (Навоий вилоят телерадиокомпаниясининг 2021 йил 30 июндаги 01/02-50-сон маълумотномаси). Натижада юқори савияли баркамол авлодни вояга етказиш, ёшлар орасида миллий эътиқодни шакллантириш ҳамда маънавиятнинг шахсий, жамоавий, этник, миллий, умуминсоний кўринишларига хос хусусиятлар таърифи, тавсифи ҳақидаги тарғибот ишлари мазмуни мукаммаллашган.