Аҳмедова Зебинисо Жумақуловнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Минг бир кеча” ва ўзбек халқ эртаклари сюжет тизимининг қиёсий тадқиқи”, 10.00.08 – Фольклоршунослик(филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2020.3.PhD/Fil1393.
Диссертация бажарилган муассаса номи:Навоий давлат педагогика институти.
Илмий раҳбар: Маматқул Жўраев, филология фанлари доктори, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти,Dsc.02/30.12.2019.Fil.46.02.
Расмий оппонентлар: Ёрматов Исомиддин Тургунович, филология фанлари доктори, профессор; Собирова Насиба Эргашевна, филология фанлари бўйича фалсафа доктори.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек ва араб халқ эртаклари сюжет тизимини қиёслаш асосида “Минг бир кеча” таркибидаги анъанавий эпик сюжетларнинг генезиси, поэтик трансформацияси ва халқ эртаклари сюжет тизимининг тадрижий ривожида тутган ўрнини аниқлаш ҳамда бу адабий манбанинг ўзбек фольклорига кўрсатган таъсирини “сайёр сюжетлар”лар миграцияси мисолида очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
“Минг бир кеча”нинг юзага келиши ва манбалари ҳинд, форс ва араб эртакчилик анъаналари билан боғлиқ бўлиб, унинг шаклланиш жараёни қадимги ҳинд мифологик сюжетларининг эпик трансформацияси натижасида вужудга келган “Ҳазор афсона” мажмуасининг араб тилига таржима қилиниши, XII-XIII асрларда Бағдод ва унинг атрофидаги ҳудудда яратилган халқ эртакларининг туркумлашиши ҳамда XIV асрда Қоҳирада тизимлаштирилган анъанавий араб эртакларининг киритилишидан иборат кўпқатламли босқичдан иборатлиги далилланган;
“Минг бир кеча” мажмуаси таркибидаги эртаклар сюжетининг этномаданий асослари ва эпик трансформацияси аниқланиб, ушбу ёдгорликнинг шаклланишига асос бўлган дастлабки манба ҳинд фольклори эканлиги аниқланган ҳамда қадимги ҳинд эртакчилиги анъаналари таъсирида шаклланган сюжетларни ўзида акс эттирган паҳлавий ёзма ёдгорликлари оралиқ тип, яъни эпик сюжетлар миграциясидаги ўрта бўғин вазифасини ўтаганлиги исботланган;
ўзбек халқ сеҳрли эртакларининг асосий қисми тарихий асосларига кўра,қадимги ҳинд, форс ва араб эртакчилиги анъаналарининг таъсирини ўзида мужассамлаштирган “сайёр сюжетлар” асосида яратилганлиги асосланган ҳамда тарихий-фольклорий жараён давомида бундай ўзлашма эпик қатлам эртакчиларнинг бадиҳагўйлиги ва ижодкорлиги туфайли такомиллашиб борганлиги аниқланган;
ўзбек халқ сеҳрли эртаклари сюжетини ҳаракатга келтирувчи ва эпик асар композицион қурилишини шакллантирувчи асосий сюжет ҳалқаларидан бири ҳисобланган эврилиш мотивининг генезиси қадимги тотемистик ва анимистик тасаввурларга бориб тақалиши исботланган;
“Минг бир кеча” таркибидаги эпик сюжетлар миграцияси натижасида шаклланган ўзбек халқ сеҳрли эртакларида эврилиш мотивининг хиёнаткорлиги сабабли жазоланган қаҳрамоннинг ўз кўринишини ўзгартириши, қаҳрамоннинг душман таъқибидан ўзини ҳимоя қилиши ҳамда душман томонидан сеҳрланиши, кабутар-париларнинг антропоморф қиёфа касб этиши каби уч асосий типи мавжудлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. “Минг бир кеча”нинг ўзбек халқ эртаклари сюжет тизимининг шаклланиши ва бадиий эволюциясига таъсирини қиёсий тадқиқ этиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
“Минг бир кеча” асосида яратилган ўзбек халқ эртаклари сюжетидаги анъанавий эпик мотивлар ва образлар тизимининг генезисига доир назарий хулосалари Ўзбекистон Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида 2017-2020 йилларда амалга оширилган ФА-Ф-1-005 рақамли “Қорақалпоқ фольклоршунослиги ва адабиётшунослик тарихини тадқиқ қилиш”мавзусидаги фундаментал тадқиқот лойиҳани бажаришда (Ўзбекистон Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2021 йил 21 июндаги 17.01/125-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек адабиётидаги мифологик образларнинг тарихий асослари Шарқ халқлари, жумладан, қадимги ҳинд, форс ва араб фольклорининг архаик қатламига мансуб мифопоэтик контекст билан бевосита боғлиқлиги илмий жиҳатдан асосланган;
“Минг бир кеча”нинг туркий эртакчилик анъанасига таъсири натижасида шаклланган “сайёр сюжет”ларнинг ўзбек фольклоридаги эпик талқинларини мажозий ва сеҳрли-фантастик эртаклардаги эврилиш ҳамда сафар мотивлари мисолида таҳлил қилиш асосида чиқарилган хулосалар Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Навоий вилояти бўлими томонидан ўтказилган “Навоийлик ёш навоийхонлар”, “Маънавиятли ёшлар Ватанни мадҳ этади”, “Мен шеър (ҳикоя, эртак) ёзаман”, “Ёш китобхон” каби турли танловларнинг сценарийсини шакллантиришда фойдаланилган (Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Навоий вилояти бўлимининг 2021 йил 22 июндаги 22-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек халқ эртакларида ўз ифодасини топган дидактик қарашлардан етук ёш авлодни тарбиялашда фойдаланишнинг илмий-педагогик мезонларини ишлаб чиқишга эришилган;
ўзбек халқ эртакларининг ўзига хос бадиий хусусиятлари, сюжет тизимининг манбалари ва шаклланиш тамойилларига доир илмий қарашлардан Навоий вилояти телерадокомпаниясининг “Маънавият сарчашмаси”, “Долзарб мавзу”, “Адабий муҳит”, “Маънавият гулшани” каби телекўрсатувларида фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси Навоий вилояти телерадиокомпаниясининг 2021 йил 10 январдаги 03-02/15-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек фольклори асарларининг қадимий асослари ҳақидаги илмий қарашлар кенг кўламда оммалаштирилган.