Мустафаева Самида Тошмухаммедовнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): «Хитой тилшунослик терминологияси», 10.00.05–Осиё ва Африка халқлари тили ва адабиёти (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017. 1. PhD/Fil.8. 

Илмий маслаҳатчи: Содиқов Қосимжон Позилович, филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат шарқшунослик институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик институти, Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети, Ўзбекистон Миллий университети, 14.07.2016. Fil.09.01.

Расмий оппонентлар: Дадабоев Ҳамидулла Арипович, филология фанлари доктори, профессор; Носирова Саодат Абдуллаевна, филология фанлари номзоди, доцент.

Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Алишер Навоий номидаги Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: хитой тилшунослик терминларини мустақил функционал қатлам сифатида тадқиқ этиш, уларнинг шаклланиш босқичлари ва йўллари, лексик–семантик ҳамда структур хусусиятларини илмий асослашдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

хитой тилшунослик терминлари тизими шарқшуносликда илк маротаба монографик планда тадқиқ этилган, терминлар тадрижий тараққиётининг тарихий босқичлари далилланган;

хитой тилшунослик терминларининг деривацион тамойиллари, синтактик, аффиксал  усулда ясалиши аниқланган ва тилшунослик терминларининг структур типлари, уларнинг миқдорий кўрсатгичи асослаб берилган; 

хитой тилшунослик терминларининг ҳозирги ҳолати, соҳа терминологиясинининг анъанавий хитой тилшунослиги терминларини қайта тиклаш, қолаверса, морфологик ва синтактик йўллар билан янги терминларни ясаш каби ички ва семантик, фонетик калькалар, японизмларни ўзлаштириш сингари ташқи омиллар ҳисобига бойиш йўллари исботланган;

тилшунослик терминологиясида синонимия, полисемия, омонимиянинг термин қўллаш ва уларни бошқа тилларга таржима қилишга тўсқинлик қилувчи ҳолатлар даллилланган;

хитой тилшунослик терминларини тартибга солиш,  терминларнинг ўзбек тилига таржималаридаги муаммоларни бартараф этиш бўйича терминларни сўзма-сўз таржима қилишдан қочиш, терминларни таржима қилишда билвосита таржимага йўл қўймаслик, ўзбек тилида мутаносиби бор терминларни шу муқобили воситасида бериш каби тавсиялар ишлаб чиқилган. 

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:

Тадқиқот натижалари, хусусан, терминлар таржимаси Ўзбек–хитой Конфуций институтида дарс жараёнига кенг татбиқ қилинмоқда. 2014 йилдан ҳозирга қадар тадқиқот объекти бўлган терминлардан 900 таси, жумладан 判断词panduanci ёки 断词duanci “боғлама”, 基础语jichuyu ва母语muyuнинг “асос тил”, 声母shengmu “товуш асос” ва 韵母yunmu “ритмик асос” каби таржималари муомалага киритилди ва терминлар изоҳидан дарс жараёнида истифода этилмоқда (Ўзбек–хитой Конфуций институтининг 2016 йил 21 ноябрдаги 174/16 рақамли маълумотномаси). Жорий этилган материаллар Ўзбек–хитой Конфуций институтида олиб борилаётган хитой тили дарсларида терминларнинг унификациялашган ҳолда қўлланилиши, терминлар таржимасидаги чалкашликларни ечиш, ўзбек тилида моси бўлмаган хитойча терминларни таржима қилиш орқали ўқувчиларга осон етказиш, қолаверса, терминологик лексиканинг ясалиш йўллари, хитой тили тараққиётининг тилшунослик терминологиясига таъсирини асослашга хизмат қилмоқда;

Ўзбекистон Миллий Ахборот агентлиги расмий веб-сайти орқали тарқатиладиган хабарларнинг хитойча таржималарини амалга оширишда фойдаланиб келинмоқда. Веб-сайтга жамият, фан, маданият ва сиёсат блоки бўйича жойланадиган хабарларнинг ўзбек тилидан хитой тилига ўгирилиши терминларнинг функционал ҳамда стилистик  хусусиятлари тадқиқига доир хулосаларга таянган ҳолда олиб борилмоқда. 2013 йилдан бугунга қадар 101та термин, жумладан, “миллий тил” ёки “давлат тили” терминлари контекстдан келиб чиққан ҳолда “国语” guoyu термини воситасида, “хитой тили” терминининг “汉语” hanyuдан ташқари, жумла мазмуни ҳисобга олинган ҳолда  “贵国语言” guiguo yuyan тарзидаги таржималари ЎзА материалларининг хитойча таржималари учун муомалага киритилган (Ўзбекистон Миллий Ахборот агентлигининг 2016 йил 15 ноябрдаги 01-08/468 рақамли маълумотномаси). Муомалага киритилган терминлар хабарларни тўғри ҳамда аниқ, хитой тили публицистик услуби меъёрларига мос равишда таржима қилишга хизмат қилиб келмоқда;

Республика байналмилал маданият маркази ва Тошкент шаҳар Хитой маданият маркази томонидан ўтказилган тадбирларда илмий тадқиқот натижаларидан фойдаланилган (Республика Байналмилал маданият марказининг 2016 йил 13 декабрдаги 01-02-276 рақамли маълумотномаси). Натижада хитой адабий тили, унинг шаклланиши ва  тараққиёти, адабий тил масаласи ва бу тушунчани ифодаловчи терминлар хилма-хиллиги, уларнинг лексик-семантик ҳамда функционал хусусиятлари, Хитойдаги кам сонли миллатлар тили, шеваларнинг номлари ва шарҳлари борасидаги маълумотлар, таҳлил натижаларини ёритганлиги марказ аъзолари ва тингловчиларнинг бу борадаги билимларини такомиллаштиришга хизмат қилган.