Тўхсанов Қаҳрамон Раҳимбоевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Жалолиддин Румий «Маснавийи маънавий» асари ўзбекча таржималарининг қиёсий тадқиқи” 10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2021.1.DSc/Fil.193.
Илмий маслаҳатчи: Сиржиддинов Шуҳрат Самариддинович филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.19.01 (бир марталик).
Расмий оппонентлар: Ҳамроев Жумақул, филология фанлари доктори, профессор; Жўрақулов Узоқ Ҳайдарович филология фанлари доктори; Мисбоҳиддин Нарзиқул, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Қарши давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Жалолиддин Румий “Маснавийи маънавий” асарининг бевосита аслиятдан ўзбек тилига шеърий ўгирилган нусхалари қиёси асосида мутаржимларнинг вазн, қофия, радиф, лафзий ва маънавий санъатлар, исломий-тасаввуфий истилоҳлар, ояту ҳадислар, мақолу архаизмлардан фойдаланиш услубий маҳоратини илмий асослаш ва очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
“Маснавийи маънавий” асарида қўлланилган маънавий (талмеҳ, муболаға) ва лафзий (иштиқоқ, китобат) санъатлар, вазн ва қофия турлари, радиф кабиларни таржимада қайта яратиш талаб ва усуллари асосида таржимон маҳорати очиб берилган;
асар таржимасида халқ мақоллари, архаизмлар, исломий-тасаввуфий тушунчаларга алоқадор сўзлар, оят ва ҳадисларни ифодалашда олим-таржимон ҳамда шоир-таржимон фаолиятидаги индивидуал белгилар, таржимон ва ижодкор психологиясининг синтезлашиши ҳамда зуллисонайн-ликнинг аҳамияти каби фарқли жиҳатлар очиб берилган;
“Маснавийи маънавий”нинг бевосита ва билвосита таржима вариантлари қиёсий аспектда аниқланиб, диахрон-синхрон, шеърий-насрий, ҳажм хусусиятлари тасниф асосида аниқланган;
мумтоз шарқ шеърияти намуналарини таржима матнларида ҳозирги тилда адекват акс эттириш учун вазн, қофия, радиф, бадиий тасвир воситаларини, архаизм ҳамда исломий-тасаввуфий тушунчаларни ифодаловчи сўзларни ўгирмада сақлаш ва бериш юзасидан таклифлар ишлаб чиқилган;
“Маснавийи маънавий” асарининг туркийзабон халқлар маданий-маърифий оламига, санъат ва адабиётига ўзига хос тарзда кириб келиши, унинг туркий халқларга адабий-эстетик таъсирининг ижтимоий-психологик омиллари, асарнинг турли вақтлар ва ҳар хил мутаржимлар томонидан таржима қилинганлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Жалолиддин Румий “Маснавийи маънавий” асарининг ўзбекча таржималари тадқиқи бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Жалолиддин Румий “Маснавийи маънавий” асарининг таржима қилиниши, асарнинг мумтоз адабиётга кириб келиши, адабий-эстетик таъсирнинг ижтимоий-психологик омиллари, ўзаро адабий алоқа ва бадиий таржималарнинг ўрни, Истиқлол даври ўзбек ижодкорларининг таржимашуносликка қўшган ҳиссасига оид илмий –назарий хулосалардан Ф-1-06 рақамли “Истиқлол даври ўзбек адабиётида Шарқу Ғарб адабий анъаналари синтези” (2012-2016) мавзусидаги фундаментал лойиҳанинг назарий қисмида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2021 йил 18 январдаги 19.03.260-сон маълумотномаси). Натижада, Шарқ мумтоз шоирлар анъаналари тарихини, унинг истиқлол давридаги давомийлигини асослаш бўйича хулосалар чиқаришга хизмат қилган;
Жалолиддин Румийнинг “Маснавийи маънавий” асаридаги қадимий ривоятлар, афсоналар ва ўтмиш авлодларнинг орзу истакларининг бадиий талқинига оид илмий материаллардан Ф1-ХТ-19919 рақамли “Ўзбек мифологияси ва унинг бадиий тафаккур тараққиётидаги тутган ўрни” (2012-2016) мавзусидаги фундаментал лойиҳанинг назарий қисмида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2021 йил 18 январдаги 19.03.260-сон маълумотномаси). Натижада, Жалолиддин Румийнинг “Маснавийи маънавий” асари халқимиз бадиий тафаккурида муҳим ўрин тутганлигига мисоллар асосида ойдинлик киритилган;
“Маснавий”нинг Машраб, Шоислом Шомуҳаммедов, Алибек Рустамов, Жамол Камол, Асқар Маҳкам, Мирзо Кенжабек, Эргаш Очилов, Вазира Шодиева, Сулаймон Раҳмон, Одил Икром амалга оширган ўзбекча таржималарини поэтик, услубий хусусиятлари жиҳатидан қиёслаш асосида Жамол Камол шеърий таржимасининг бадиий мукаммаллиги ҳақидаги илмий-назарий хулосалардан ОТ-Ф1-030 рақамли “Ўзбек адабиёти тарихи” кўп жилдлик монографиясининг (7 жилд) чоп этиш” (2017-2018) мавзусидаги фундаментал лойиҳанинг назарий қисмида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2021 йил 18 январдаги 19.03.260-сон маълумотномаси). Натижада, Румийнинг халқимиз бадиий тафаккурини юксалтиришдаги ўрини, ёш авлод маънавий дунёқарашини бойитишга хизмат қилган;
электрон ҳисоблаш машиналари учун дастур яратиш ва маълумотлар базасини шакллантиришда муаллифнинг DGU 2020 1327 рақамли талабнома (04.08.2020) асосида “Mavlono Jaloliddin Rumiy – “Masnaviyi Ma’naviy”. Jamol Kamol tarjimasi” мавзусида тайёрлаган илмий матнидан фойдаланилган. (“Elektron hisoblash mashinalari uchun yaratilgan dasturning rasmiy ro’yxatdan o’tkazilganligi to’grisidagi Guvohnoma. № DGU 08863. Ўзбекистон Республикаси электрон ҳисоблаш машиналари учун дастурлар реестрида 24.08.2020 йилда Тошкент шаҳрида рўйхатдан ўтказилган) (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2021 йил 18 январдаги № 19.03.260-сон маълумотномаси). Натижада, Ўзбекистон Республикаси электрон ҳисоблаш машиналари учун яратилган дастурнинг маълумотлар базаси бойитилган.
Румий каби ижодкорлар асарларининг айрим ғоявий-бадиий хусусиятлари, уларда умуминсоний ғояларнинг поэтик талқинига хос тушунчалар, инсонни маънавий камолотга етакловчи омиллар ҳақидаги илмий-назарий хулосалардан “Бухоро” телеканалининг “Долзарб мавзу”, “Интервью плюс”, “Ассалом Бухоро”, “Саккизинчи мўъжиза” кўрсатувларида фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2020 йил 28 декабрдаги 1/337-сон маълумотномаси). Натижада, мумтоз шоирларнинг ахлоқий фазилатлар ҳақидаги бир қатор қарашлари таҳлиллар асосида ёритилгани телетомошабинларнинг қизиқишини орттириб, кўрсатувларнинг илмий-оммабоплигини кучайтиришга хизмат қилган;
“Маснавийи маънавий” манзумасида қўлланилган халқ мақолларининг аслият ва таржимада берилишини олий таълим муассасалари талабаларига тушунтириш учун яратилган “Мақолларни “синквейн” усулида ўргатиш” мавзусидаги усулий қўлланмада таржима таълимини ташкил қилиш ва йўлга қўйиш мақсадида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2021 йил 18 январдаги 19.03.260-сон маълумотномаси). Натижада, “Маснавийи маънавий” асарида келтирилган мақоллар, афоризмлар, ҳикматли ҳикоятлар таҳлилга тортилиб, уларнинг моҳияти очиб берилган.
