Халилов Умеджон Боймаматовичнинг
докторлик (DSc) иши ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Докторлик иши мавзуси,ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Углерод наноструктураларининг молекуляр даражадаги селектив синтези», 01.04.03 – Молекуляр физика и иссиқлик физикаси(физика-математика фанлари).
Докторлик иши мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2020.3.DSc/FM159.
Илмий маслаҳатчи: Мирзаев Сирожиддин Зайниевич, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Докторлик иши бажарилган муассаса номи: Антверпен университети (Бельгия) ва ЎзРФАИон-плазма ва лазер технологиялари институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ион-плазма ва лазер технологиялари институти,DSc.02/30.12.2019.FM.65.01.
Расмий оппонентлар: Бахрамов Сагдулла Абдуллаевич, физика-математика фанлари доктори, профессор, ЎзР ФА академиги;Қутлиев Учқун Отабоевич, физика-математика фанлари доктори, профессор; Ясуши Шибута, профессор, Токио университети (Япония).
Етакчи ташкилот номи: Физика техника институти.
Докторлик иши йўналиши: назарий ва амалийаҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади маълум хусусиятларга эга бўлган янги углерод наноструктураларининг селектив синтезини молекуляр даражада бошқариш механизмларини илғор моделлаштириш усуллари ёрдамида аниқлаш ва шу орқали структура эҳтимолий бошқаруви усулини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор уч хил углерод таъминотчилари, яъни катализатор сиртдаги углерод, диффузияланган углерод ва газ муҳитидаги (илгарироқ сиртдан йўқотилган) углеродларнинг ҳосил бўлиши углеродли газнинг турига боғлиқлиги кўрсатиб берилган;
биринчи бор системанинг водородсизланиш даражаси (k-коэффициент) углерод нанонайчаси (УНН) ўсишининг илк босқичидаги оралиқ босқичларини ажратишга имкон бериши кўрсатилган;
параллел углерод нанодеворларининг пайдо бўлиши экспериментал равишда тахмин этилган кўп қаватли УНН (КҚНН) лар ўсишининг илк қадамини тушунтира олиши кўрсатилган;
кислородни тозалаш эффекти туфайли қаватлари (деворлари) кам бўлган УНН лар ўсиш эҳтимоллиги экспериментнинг жумбоқли (тушуниш қийин бўлган) натижаларини тушуниш имконини бериши кўрсатилган;
илк бор найча диаметрини (яъни, бир қаватли УНН (БҚНН) кенгайиши ёки торайиши) углерод таъминотчиларининг қўшилиш суръатига тескари боғлиқлиги бошқа моделлаштириш усулларига асосланган тадқиқотлар натижаларига муқобил равишда экспериментал далилларни (кузатишларни) тушунтириб бериши аниқланган;
биринчи бор БҚНН қопқоғи бутунлай кимёвий йўқотилишдан олдин кетма-кет равишда углерод қафасига (фуллеренга), углерод наноқатламига (графенга) ва полиин занжирларига (карбинга) айланиши аниқланган;
илк марта H2-плазма орқали БҚННни йўқотиш эҳтимоллиги γ-бурчакка, яъни орто HC-CH боғ ва хираллик вектори орасидаги бурчакка боғлиқлиги аниқланган;
БҚНН ичидаги нанонайча ёки графеннинг селектив ўсиши мос равишда занжир-ҳалқа-қопқоқ ўзгаришининг тезлиги билан белгиланиши аниқланган;
илк бор Ni билан тугалланган карбиндаги тақиқланган зона кенглигини занжир бўйлаб H концентрациясини бошқариш орқали ўзгартириш мумкинлиги аниқланган;
БҚНН ичидаги металл (катализатор) нанозарраларини оксидлаш орқали йўқотиш натижасида углерод наноструктураларининг барқарорлиги ошиши аниқланган;
биринчи марта катализатор нанозарраларининг водородланиши H2-плазма муҳитида уларнинг ҳажмини сақлаб туришига олиб келиши кўрсатилган;
биринчи марта оксидловчининг энергиясини, ўсиш ҳарорати ва сирт эгрилигини аниқ ўзгартириш орқали а-SiO2 (катализатор таглиги сифатида) нинг ултраюпқа қалинлигини бошқариш мумкинлиги баҳоланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Углерод нанострук-тураларининг молекуляр даражадаги селектив синтези бўйича олинган илмий натижалар WebofScience илмий маълумотлар базасига кирувчи юқори импакт фактор (ИФ)ли журналларда чоп этилган 130 илмий ишларнинг тажриба ва ҳисоблаш натижаларини шарҳлаш ёки тавсифлаш, шунингдек таҳлилий ишларда иқтибос келтириш орқали жорий қилинган, жумладан:
углеводородлар ёрдамида углерод нанонайчаларини ўсиши, вертикал графен қатламининг пайдо бўлиши, водородлаш эффекти ва углеродли газга боғлиқ бўлган УНН ни ўсишининг илк босқичларидаги бошқа молекуляр далиллари (яъни, тадқиқотнинг 1, 2, 3, 4 ва 5 илмий янгиликлари) [Chem. Rev. 2020; 120: 2693 (ИФ=54,301), Mater. Today 2018; 21: 845 (ИФ=24,372), ACS Nano 2018; 12: 11756 (ИФ=13,903), J. Catal. 2017; 349: 149 (ИФ=7,723), Carbon 2016; 107: 171 (ИФ=7,466) ва J. Phys. Chem. Lett. 2015; 6: 2232 (ИФ=7,329)] мақолаларда берилган натижаларни талқин қилиш ва тавсифлашда ишлатилган;
плазма ёрдамида УНН ларнинг ўсиши ва йўқотилиши ҳамда углерод қатнашмаган газларнинг УНН ларнинг селектив синтезига таъсири (яъни, тадқиқотнинг 6, 7, 8 ва 9 илмий янгиликлари) [Mater. Horiz. 2018; 5: 765 (ИФ=14,356), Chem. Sci. 2017; 8: 7160 (ИФ=9,556), Carbon 2018; 137: 527 (ИФ=7,466) ва Int. J. Hydog. Energy 2020; 45: 15302 (ИФ=4,084)] мақолаларда олинган натижани таҳлил қилишда ва хулосани асослашда ишлатилган;
катализатор (метал) нанозаррачалари ва нанооксидлаш ёрдамида катализатор учун таглик материалларини ҳосил бўлиши билан боғлиқ натижалар (яъни, тадқиқотнинг 10, 11 ва 12 илмий янгиликлари) [ACS Nano 2019; 13: 3005 (ИФ=13,903), Phys. Rev. Lett. 2017; 118: 1 (ИФ=9,227), Sol. Energy Mater. Sol. Cells 2020; 208: 1 (ИФ=6,019), Appl. Surf. Sci. 2020; 505: 1 (ИФ=5,155), Fuel 2017; 210: 1 (ИФ=5,128), J. Phys. Chem. C 2020; 124: 1932 (ИФ=4,309), Cryst. Growth Des. 2015; 15: 3105 (ИФ=4,153), Phys. Rev. B 2019; 100: 1 (ИФ=3,736), Plasma Process. Polym. 2017; 14: 1 (ИФ=3,173); J. Phys. D: Appl. Phys. 2018; 51: 1 (ИФ=2,829), J. Appl. Phys. 2014; 116: 1 (ИФ=2,328) ва J. Nanomater. 2016; 2016: 1 (ИФ=2,233)] мақолаларда кенг муҳокама қилинган.