Норбаева Шукуржон Хайитбаевнанинг
докторлик диссертация ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): «Хоразм шевалари касбий лексикаси шаклланишининг ономасиологик тамойиллари», 10.00.01 – Ўзбек тили. Ўзбек адабиёти (филология фанлари).
Талабгорнинг илмий ва илмий-педагогик фаолият олиб боришга лаёқати бўйича тест синовидан ўтгани ҳақида маълумот: LA № 0000793.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: 30.09.2014/В2014. 3-4.Fil70.
Илмий маслаҳатчи: Дўсимов Зариббой, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Урганч давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети, 08.06.2016. Fil.33.
Расмий оппонентлар: Дадабоев Ҳамидулла Арипович, филология фанлари доктори, профессор; Искандарова Шарифа Мадалиевна, филология фанлари доктори, профессор; Худойберганова Дурдона Сидиковна, филология фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Қорақалпоқ давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Хоразм минтақавий касбий лексик бирликларининг ономасиологик хусусиятлари ва тамойилларини аниқлаш ҳамда бу жараёнда содир бўладиган объект ва субъект муносабатининг воқеланиш механизмларини тавсифлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
тилимиздаги соҳавий лексик бирликларнинг тарихий-генетик ва когнитив-семантик таҳлили орқали уларнинг махсус тизим эканлиги очиб берилган;
касбий лексик бирликларнинг концептуал тараққиёти жараёнида белгининг категориялаштириш босқичида айрим ҳолатларда иккиламчи концепт ёки такрорий концепт масаласи юзага келиши ҳақидаги фикрлар асосланган;
соҳавий лексик бирликларни таркибий реконструкция қилиш ва уларнинг функционал таҳлили луғат таркибидаги субстрат қатлам муаммоси билан алоқадордирлиги фактик материаллар орқали далилланган;
касбий лексик бирликларнинг вужудга келишида деривацион жараёнлар эмас, балки трансонимизация ҳодисаси, аниқроғи функционал ўзгариш содир бўлиши аниқланган;
касбий лексик бирликларнинг лисоний табиатини белгилашда, асосан, уларнинг диахрон хусусиятларини назарда тутиш билан бирга диалектологик жиҳатларини ҳам эътиборга олиш муҳимлиги ёрқин мисоллар асосида кўрсатиб берилган;
соҳавий лексик бирликларнинг шаклланишида, хусусан, уларнинг мотивларини белгилашда субъектнинг руҳий-психологик ҳолатидан кўра, унинг лингвокультурологик савияси муҳим омил ҳисобланиши исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Хоразм шевалари касбий лексикаси шаклланишининг ономасиологик тамойиллари хусусиятларини такомиллаштириш асосида:
касбий лексик бирликларнинг таркибий қисми бўлган кийим-кечак номлари (бўрк, пўстин, гудары, тагди, фўта, сандал, башбав, рўпак, чишвəнт, қулақчын, лəчəк, пайжама, жоррап, моза кäвиш, кäллäки, пилтä, паравыз, мäссы, паранжи, шалвар каби)нинг маъновий ва услубий хусусиятлари, лексикографик изоҳлари Абдулла Қаҳҳор уй музейида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлигининг 01-11-08-4640-сон маълумотномаси). Натижада луғавий бирликларнинг маънолари ортган, изоҳлари тўлдирилган;
Хоразм шеваларига мансуб бўлган 30 га яқин касбий лексик бирликлар идиш (коса, идиш), күб // күп, косиб, таббох (ошпаз), табиб, ҳулла, деҳқон, бўрк, супра, айақчы, фўта, сандал, тобадон, ултан, палос, асвоб, нах, тон, бөрк, қалпақ, дәгди, қайтақы, гуппы каби)нинг изоҳи ҳамда далилловчи мисоллар Хива «Ичан-Қалъа» давлат музей-қўриқхонасига қарашли амалий санъат, халқ ҳунармандчилиги, тарих музейларидаги экспонатларнинг мазмунини шарҳлашда, шунингдек музей фондида сақланаётган экспонатларнинг илмий паспортини ёзишда қўлланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлигининг 01-11-08-4640-сон маълумотномаси). Илмий натижанинг амалиётга татбиқ этилиши ушбу лексик бирликларинг мазмун-моҳиятини ёритишда қулай ифода воситаси сифатида хизмат қилган;
Хоразм шевалари касбий лексикаси шаклланиши юзасидан асосланган назарий хулосалар, мумтоз адабий асарларда қўлланилган бир қанча касбий лексик бирликлар (ултан, бөрк, пуштикор, фўта, ҳəддад, хəббаз, зироат, сəндəл, йиғоч, йўрғачи, каду, канор, каз, палос, асвоб, нах каби)нинг этимологияси, лексик-семантик, услубий хусусиятлари ва уларни далилловчи материаллар «Навоий асарлари луғати»ни яратишда фойдаланилган (Фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитасининг ФТК-0313/404-сон маълумотномаси). Илмий натижалар асосида луғавий бирликларнинг маънолари бойиган, изоҳлари мукаммаллашган;
«Хоразм воҳаси касбий лексикаси шаклланишининг ижтимоий-лисоний таҳлили» ҳамда «Туркий асосли касбий лексик бирликлар» бандларида ишлатилган мисоллардан Ф1-ФА-0-55746 «Марказий Осиё халқлари адабий қўлёзма ёдгорликларини тадқиқ этиш. Ўзбекистон шоир ва ёзувчилари архивини тўплаш ва уларни илмий тавсифлаб нашрга тайёрлаш» (2012–2016) номли фундаментал лойиҳаси доирасида нашр этилган «Тўтинома», «Қуш тили» типидаги асарларинг қиёсий-типологик ва текстологик тадқиқи» номли монографиясида фойдаланилган. Илмий натижалар асосида луғавий бирликларнинг услубий хусусиятлари ҳамда тарихий-этимологик тавсифи мукаммаллашган.
