Dexkanov Zulfikaxar Kirgizbaevichning
doktorlik dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i): «Markaziy Qizilqum fosforitlarini etanol ishtirokida nitrat kislotali boyitish texnologiyasini ishlab chiqish», 02.00.13–Noorganik moddalar va ular asosidagi materiallar texnologiyasi (texnika fanlari).
Talabgorning ilmiy va ilmiy-pedagogik faoliyat olib borishga layoqati bo‘yicha test sinovidan o‘tgani haqida ma’lumot: /Guvohnoma, LA№0001352/.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: 18.11.2015/B2015.3-4.T561.
Ilmiy maslahatchi: Namazov Shafoat Sattarovich, texnika fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Umumiy va noorganik kimyo instituti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Umumiy va noorganik kimyo instituti, O‘zbekiston Milliy universiteti qoshidagi Polimerlar kimyosi va fizikasi ilmiy-tadqiqot markazi, Toshkent kimyo-texnologiya instituti, Toshkent davlat texnika universiteti, 14.07.2016.K/T.14.01.
Rasmiy opponentlar: Djusipbekov Umirzak Jumasilovich, texnika fanlari doktori, professor, Qozog‘iston Respublikasi Milliy Fanlar Akademiyasi muxbir a’zosi; Erkaev Aktam Ulashevich, texnika fanlari doktori, professor; Xamrakulov Zoxid Abdusamadovich, texnika fanlari doktori.
Yetakchi tashkilot nomi: «Ammofos-Maksam» AJ.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: Qizilqum fosforitlarini nitrat kislotasi bilan etanol ishtirokida boyitish, hosil bo‘lgan kal`siy nitrat va fosfokonsentratni qattiq azotkal`siyli selitra hamda kompleks fosforli o‘g‘itlarga qayta ishlash texnologiyasini yaratishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
birinchi marotaba Markaziy Qizilqum fosforitlarini nitrat kislotasi bilan kislota me’yori va fosforitning etanolga og‘irlik nisbatiga bog‘liq ravishda boyitib, hosil bo‘lgan kal`siy nitratni etanol eritmasi bilan ajratib olish mumkinligi isbotlangan va texnologik tizimi yaratilgan;
nitrokal`siyfosfat bo‘tqasini rNni 3 gacha ammoniylashtirish orqali R2O5 ni suyuq fazaga yo‘qolishini to‘liq bartaraf qilish usuli ishlab chiqilgan;
3 ta uchlik: Ca(NO3)2 - C2H5OH - H2O; NH4NO3 - C2H5OH - H2O; Ca(NO3)2 - NH4NO3 - H2O va 3 ta binar Ca(NO3)2 - H2O; NH4NO3 - H2O va C2H5OH - H2O sistemalaridan iborat murakkab tarkibli Ca(NO3)2 - NH4NO3 - C2H5OH - H2O sistemalardagi komponentlarning o‘zaro ta’sirlashuvi bo‘yicha yangi ma’lumotlar olinib, ular asosida eruvchanlik diagrammalari qurilgan hamda karbonatli fosforitlarni nitrat kislotasi bilan boyitish jarayonida etil spirtini (ES) qo‘llash mumkinligi isbotlangan;
ammoniy-nitrat-kal`siyli eritmasining fizik-kimyoviy xossalari aniqlanib, unga bentonit moddasini qo‘shish orqali yaxshi tovar xossalariga ega bo‘lgan donador kal`siyli selitra olish mumkinligi ko‘rsatilgan;
ammoniy-nitrat-kal`siyli eritmani CO2 va NH3 yordamida NH4NO3 va CaCO3 ga konversiya qilishning maqbul sharoitlari aniqlangan;
kimyoviy boyitilgan fosfokonsentratni EFK, PK- va NPK- o‘g‘itlarga qayta ishlash asosida yangi turdagi kompleks o‘g‘itlar olish texnologiyasi yaratilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:
Markaziy Qizilqum fosforitlarini nitrat kislotasi bilan etanol ishtirokida boyitish, hosil bo‘lgan kal`siy nitrat va fosfokonsentratni qattiq azotkal`siyli selitra hamda kompleks o‘g‘itlarga qayta ishlash texnologiyasini ishlab chiqish bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
Markaziy Qizilqum fosforitlarini etanol ishtirokida nitrat kislotasi bilan boyitish usuliga O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligi tomonidan ixtiro patenti olingan (№IAP 04973 «Yuqori karbonatlangan fosforitlarni boyitish usuli»). Natijada past navli Markaziy Qizilqum fosforitidagi kal`siy modulini 2,84 dan 1,5–1,7 gacha kamaytirish va shu orqali uni qayta ishlashda ishlatiladigan o‘ta tanqis sul`fat kislotasi sarfini 30% ga qisqartirish imkoniyati yaratiladi;
past navli Markaziy Qizilqum fosforitlarini nitrat kislotasi bilan etanol ishtirokida boyitish texnologiyasi «Samarqandkimyo» aksiyadorlik jamiyatida amaliyotga tatbiq etilib, yuqori sifatli yangi fosforit xomashyosi olingan («Uzkimyosanoat» AJning 2016 yil 14 iyuldagi 03-2342/14-son ma’lumotnomasi). Ushbu natijalarni amaliyotga joriy qilish fosfokonsentrat tannarxini amaldagi yuvib kuydirilgan fosforit konsentratidan 1,4 barobarga arzonlashtirish imkonini beradi.
