Гайлыева Огулбай Курбанмурадовнанинг

фан доктори(DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Мустақиллиқ даври туркий халқлар лирикасида шаклий изланишлар ва уларнинг типологияси (ўзбек, қорақалпоқ, туркман лирикаси мисолида)», 10.00.05–Осиё ва Африка халқлари тили ва адабиёти (туркман тили ва адабиёти) (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2019.1.DSc/Fil 119. 

Илмий маслаҳатчи: Оразимбетов Қувончбой Келимбетович, филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Қорақалпоқ давлат университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Қорақалпоқ давлат университети, DSc.27.06.2017.Fil.20.01.

Расмий оппонентлар: Каримов Баҳодир Нурметович, филология фанлари доктори, профессор; Бекбергенова Зияда Утеповна, филология фанлари доктори; Маммедов Ахмет, филология фанлари доктори.

Етакчи ташкилот:Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: Марказий Осиёда ўзига хос адабий анъанага эга бўлган ўзбек, қорақалпоқ ва туркман адабиётининг истиқлол даври лирикасини қиёсий-типологик жиҳатдан янги шеърий шаклларнинг юзага келишида бадиий таъсир жараёнининг тутган ўрнини аниқлаш, шаклий изланишларнинг специфик хусусиятлари, композицион тузилиши ва оралиқ шаклларнинг жанрий табиатини очиб бериш, лириканинг кичик шакллари ва модерн йўналишидаги шеърларнинг композицион таркиби, образлар тизими ҳамда типологияси қонуниятларини ойдинлаштиришдан, хулосалар чиқаришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

Марказий Осиё халқларининг бадиий маданияти тараққиётида алоҳида ўрин тутадиган ўзбек, қорақалпоқ ва туркман адабиётидаги лирик турга мансуб асарларни қиёсий-типологик жиҳатдан тадқиқ этиш асносида истиқлол даври адабий жараёнининг маҳсули сифатида юзага келган кичик лирик шакллар, оралиқ шеърий шакллар ўзининг структурал-семантик хусусиятларига кўра янги бадиий-эстетик ҳодиса эканлиги исботланган;

мумтоз адабий анъаналарнинг замонавий бадиий тафаккур контекстидаги давомийлиги ҳамда шоирларнинг индивидуал поэтик маҳорати ўзбек, қорақалпоқ ва туркман шеъриятидаги шаклий изланишларнинг самарадорлигини таъминлаб, шеъриятнининг вазн ва мазмунан янгилаганлиги асосланган;

жаҳон адабиётидан ижодий таъсирланиш, яъни ижодкорларнинг лирик кечинмани ўзига хос тарзда ифодалашдаги илғор тажрибалари ва адабий таъсирида ўзбек, қорақалпоқ ва туркман лирикаси таркибига янги адабий ҳодиса сифатида сонет, октава, романс, сарбаст каби кўпгина шеърий шакллар кириб келганлиги ҳамда миллий адабиётнинг тараққиётига муносиб ҳисса бўлиб қўшилгани далилланган;

истиқлол даври адабиётидаги шеърий шакллардаги изланишларнинг ўзига хослиги поэтик матнда тиниш белгиларидан фойдаланмаслик, катта ҳарфларни қўлламаслик, шеърий контекстда турли геометрик шаклларни қўллаш, шеърнинг структура тизимида вазн эркин қўлланилиши  каби адабий ҳодисаларда ўз аксини топганлиги кўрсатиб берилган;

туркий халқлар лирикасидаги, жумладан, ўзбек, қорақалпоқ ва туркман лирикасидаги тўртлик, учлик, иккилик каби кичик шеърий шакллар бир томондан жаҳон адабиётининг таъсири, иккинчи томондан шарқ мумтоз шеърияти анъаналаридан ижодий озиқланиш натижасида юзага келганлиги ойдинлаштирилган;

минтақа халқларининг замонавий адабиётидаги умумийлик вазн эътиборидан бармоқ ва сарбаст тизимидаги шеърларнинг устуворлик қилиши, шеъриятдаги оралиқ шаклларнинг дунё адабиёти билан типологик муштараклик касб этиши ҳамда шеърий жанрлар ранг-баранглигини таъминловчи шаклий изланишларга мойилликнинг кучайиб бораётганлиги билан белгиланиши аниқланган;

Мустақиллиқ даври туркий халқлар лирикаси, жумладан, ўзбек, қорақалпоқ, туркман шеърияти майдонида юзага келган модерн йўналишда ёзилган шеърларда бадиий ифода усуллари дунё шеъриятидаги лирик шакллардан таъсирланиш, шу билан бирга, миллий поэтик тафаккур тарзи билан синтезлашиш жараёни ўз аксини топганлиги ойдинлаштирилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. 

Мустақиллик даври туркий халқлар лирикасида, жумладан, ўзбек, қорақалпоқ ва туркман лирикасидаги бадиий шакллар ва уларнинг типологиясини тадқиқ қилиш асносида олинган илмий натижалар асосида:

истиқлол даври туркий халқлар шеъриятидаги шаклий изланишлар типологияси ва уларнинг бадиий тафаккур ривожида тутган ўрнига доир илмий-назарий қарашлардан Ф1-ФА-0-43429 рақамли «Қорақалпоқ фольклори ва адабиёти жанрларининг назарий масалаларини тадқиқ этиш» (2012–2016 йиллар), шунингдек, ФА-А1-Г006 рақамли «Қорақалпоқ халқ қўшиқларини текстологик таҳлил қилиш ва нашрга тайёрлаш» (2015–2017 йиллар) мавзусидаги инновацион тадқиқот лойиҳаларида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2019 йил  9 апрелдаги  17.01/50-сон маълумотномаси). Натижада қорақалпоқ шеъриятидаги лирик жанрларининг бадиий эволюцияси босқичлари аниқланиб, шеър матнларни таҳлил қилишнинг методологик тамойилларини янгилашга эришилган;

ўзбек, қорақалпоқ ва туркман шеъриятидаги лирик шакллар типологияси, туркий шеъриятдаги кичик лирик шакллар поэтикаси ва адабий таъсир масаласи, қардош халқлар шеъриятда ижодкор концепцияси ва бадиий услуб, поэтик ифода, Оролбўйи туркий халқлари адабиётидаги лирик шакллар бадиияти ва типологияси ҳақидаги назарий умумлашмалар Туркия жумҳуриятининг Карабук университетида ўқитиладиган «TЕD103 Halk Edebiyati Giriş I», «TED203 Halk Edebiyati I», «TЕD303 Halk Edebiyati III», «TED403 Halk Edebiyati V» фанларини ўқитишда фойдаланилган (Карабук университетининг 2018 йил 10 декабрдаги 009/15-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек, қорақалпоқ ва туркман шеъриятидаги лирик шаклларнинг типологик белгилари аниқланиб, миллий шеъриятдаги бадиий шаклларнинг туркий халқлар адабиёти билан муштараклиги хусусидаги янги маълумотлар ўқув жараёнига татбиқ этилган;

туркий халқлар  лирикасида янги лирик шаклларнинг бадиий-эстетик хусусиятлари ва уларинг типологик жиҳатдан муштараклигига доир хулосалар Қозоғистон Республикасининг М.О.Авезов номидаги Адабиёт ва санъат институтида бажарилган «Қозоғистон адабиёти ва саънатида «Маънавий юқсалиш» концепцияси» мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳани амалга оширишда фойдаланилган (М.О.Авезов номидаги Адабиёт ва санъат институтининг 2018 йил 23 ноябрдаги 056/452-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек, қорақалпоқ, туркман лирикасининг ўзига хос хусусиятларини қиёсий ўрганиш,  Марказий Осиё халқлари адабиётининг тараққиёти, кичик лирик жанрларнинг келиб чиқиши ва ривожланиши ўзаро боғлиқликда кечганлиги асосланган;

ўзбек, қорақалпоқ ва туркман халқларининг моддий ва номоддий маданий мероси адабиёт ва санъат асарлари билан бевосита боғлиқлилигига оид илмий-назарий қарашларга асосланиб, И.В.Савицкий номидаги бадиий санъат музейида ранг-тасвир йўналишидаги портретларнинг маънолари бўйича кўргазмали ва экскурс сабоқлари ўтилган, шунингдек, сўз ва ранг-тасвир санъатида воқеликни бадиий ифода этиш усулларининг муштараклигига доир қарашлар илмий-назарий конференцияларда маърузалар шаклида эълон қилинди (Қорақалпоғистон Республикаси Маданият вазирлигининг 2019 йил  11 апрелдаги 2–04/695-сон маълумотномаси). Ушбу хулосалар замонавий шеъриятда пайдо бўлган график шеърларнинг бадиий-эстетик моҳияти ранг-тасвир ижодкорлиги билан муштарак негизга эгалигини далиллашга асос бўлган;

Марказий Осиё туркий халқлари шеъриятининг типологик муштараклигига доир назарий қарашлар ва таҳлилга тортилган фактик материаллардан Қорақалпоғистон Республикаси вақтли матбуоти нашрларида, радиоэшиттириш ва телекўрсатувларда, жумладан, Қорақалпоғистон Республикаси Телерадиокомпаниясининг «Олтин остона», «Адабиёт ва давр» каби дастурларида фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси телерадиокомпаниясининг 2019 йил 22 апрелдаги 01-02/164-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек, қорақалпоқ ва туркман халқларининг маданий-адабий алоқаларининг бугунги тараққиёти ва шеъриятдаги типологик ўхшашликлар, жанрлараро уйғунлик масалаларига тегишли илмий фикрлар жамоатчилик ўртасида кенг тарғиб этилган.