Ахмеджанов Асам Незамовичнинг

диссертация ҳимоясисиз селекция ютуғи (ихтиро патенти) асосида фан доктори (DSc) илмий даражасини бериш бўйича эълон матни

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «G.hirsutum L., G.barbadense L. турларининг белги кўрсаткичларидан фойдаланиб яратилган турли иқлим шароитларига мос янги ғўза навларини жорий этиш», 06.01.05–Селекция ва уруғчилик (қишлоқ хўжалиги фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2019.2.DSc/Qx120.

Илмий маслаҳатчи: Мадартов Бахром Кувандикович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.

Илмий-тадқиқот иши бажарилган муассаса номи: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, DSc.27.06.2017.Qx.13.01.

Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти олинган: ғўзанинг «Ишонч» нави (NАР 00214), ғўзанинг «Зафар» нави (NАР 00219) ва ғўзанинг «Занги-Ота-2» нави (NАР 00217).

Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг 2019 йил 13 февралдаги 01-11/388, 01-11/389 ва 01-11/390-сон хулосалари.

II. Тадқиқотнинг мақсади: ғўзанинг G.hirsutum L. ва G.barbadense L. турларининг тур доирасида ва турлараро дурагайлаш асосида яратилган турли иқлим шароитларига мослашган янги тезпишар, ҳосилдор, касалликларга бардошли, тола сифати юқори бўлган навларни яратишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

илк бор ғўзанинг географик келиб чиқиши узоқ бўлган намуналарни дурагайлаш асосида олинган юқори авлод дурагай популяциясида қимматли хўжалик белгиларининг ўзгарувчанлиги ҳамда улар орасидаги ўзаро боғлиқликлар аниқланган;

турлараро (G.hirsutum L. ва G.barbadense L.) дурагайларининг ирсийланиши ва ўзгарувчанлигини таҳлил қилиш асосида сув танқислиги ва шўрҳокликка чидамли ғўзанинг «Ишонч» нави яратилган;

турли экстремал шароитларда ҳосилдорлик, тезпишарлик, касалликка бардошлилик каби қимматли хўжалик белгиларини ва толанинг сифат кўрсаткичларини барқарор сақлаб қоладиган генотипи бойитилган донор тизмалар (Л-214 ва Л-170) олинган ҳамда улар асосида ғўзанинг янги
 «Занги-Ота-2» нави яратилган;

донор тизмалар ғўзанинг қимматли хўжалик белгиларини яхшилаш ва янги навларни яратишда бошланғич манба сифатида фойдаланиш учун ғўза ген плазмаси бўйича ноёб объектга яъни генофонд коллекциясига тақдим этилган;

генотипи бойитилган Л-340, Л-214, Л-170 ва Л-118 донор тизмалар асосида қимматли-хўжалик белгиларига эга бўлган эртапишар, серҳосил, касаллик ва қурғоқчиликка чидамли, тола сифати ва чиқими юқори бўлган «Ишонч», «Зафар» ва «Занги-Ота-2» навларига Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг селекция ютуғига патентлар (NАР 00214, NАР 00217, NАР 00219) олинган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Ғўзанинг G.hirsutum L. ва G.barbadense L. турларининг белги кўрсаткичларидан фойдаланиб яратилган турли иқлим шароитларига мос янги ғўза навларини яратиш бўйича олиб борилган тадқиқот натижалари асосида:

қимматли-хўжалик белгиларига эга бўлган эртапишар, серҳосил, касаллик ва қурғоқчиликка чидамли, тола сифати ва чиқими юқори бўлган «Ишонч», «Зафар» ва «Занги-Ота-2» навларига Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг селекция ютуғига патентлари олинган (NАР 00214, NАР 00217, NАР 00219). Натижада мазкур ғўза навлари турли экстремал шароитларда ҳосилдорлик, тезпишарлик, касалликка бардошлилик каби қимматли хўжалик белги кўрсаткичлари юқори бўлганлиги боис республиканинг пахтачилик фермер хўжаликларида жами 7240 гектар пахта майдонларига экилмоқда;

ғўзанинг «Ишонч» нави Қашқадарё вилоятига истиқболли нав сифатида қишлоқ хўжалиги экинларини экиш учун давлат реестрига киритилган ҳамда ушбу ғўза Қашқадарё вилояти Касби, Косон, Қамаши ва Миришкор туманларида 2011-2019 йилларда 6800 гектар пахта майдонига жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2018 йил 4 мартдаги 02/020-125-сон маълумотномаси). Натижада янгидан яратилган ўрта толали ғўзанинг «Ишонч» нави Касби ва Косон туманларида гектаридан ўртача 38,0-42,0 центнер пахта ҳосили олинган ва тола чиқими андоза навларга нисбатан ўртача 2,7-3,1 фоизга ошиш имкони яратилган;

ғўзанинг «Занги-ота-2» нави уруғлари Қашқадарё вилояти Касби туманидаги ПСУЕАИТИ тажриба станциясида, Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институтининг «Занги-ота» тажриба станциясида экиб кўпайтирилган ҳамда ушбу ғўза нави 2015-2019 йилларда Тошкент, Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларидаги элита уруғчилик хўжаликларининг 320 гектар пахта майдонига жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2018 йил 4 мартдаги 02/020-125-сон маълумотномаси). Бунинг натижасида ушбу ғўза навини Республиканинг жанубий ва марказий минтақалар шароитида пахтачилик фермер хўжаликларида экиш учун зарур миқдордаги уруғлик чигитлари кўпайтиришга эришилган;

ўрта толали ғўзани «Зафар» навининг элита уруғчилик ишлари олиб борилган ва 2019 йилдан ушбу ғўза навини «Фарғона Асеана текстил» МЧЖ кластер корхонасининг 120 гектар пахта майдонига жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2018 йил 4 мартдаги 02/020-125-сон маълумотномаси). Натижада андоза навга нисбатан гектаридан ўртача 4,0 центнер қўшимча пахта ҳосили олинган, тола чиқими эса 2,8 фоизга ошиши имконини берган.