Сиддиқова Шохида Исоқовнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўзга гап синтаксиси ва лингвопоэтикаси», 10.00.01–Ўзбек тили (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2018.4.PhD/Fil648.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Жиззах давлат педагогика институти.

Илмий раҳбар:  Маҳмудов Низомиддин Мамадалиевич, филология фанлари доктори, профессор.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти, DSc.29.11.2018.Fil.46.03.

Расмий оппонентлар: Ҳакимов Муҳаммад Хўжаханович, филология фанлари доктори, профессор; Cапарниязова Муяссар, филология фанлари номзоди, доцент.

Етакчи ташкилот: Наманган давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: ўзбек тилидаўзга гапларни бадиий матнга олиб киришнинг асосий кўринишлари, уларнинг коммуникатив-синтактик ва лингвопоэтик хусусиятларини очиб беришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

ўзбек тилшунослигида илк марта ўзга гапнинг реал ва нореал, диалогик кўчирма гаплар, бевосита ва билвосита ўзлаштирма гаплар, одатдаги ва киритмали ўзиники бўлмаган кўчирма гаплар турлари аниқланган;

ўзиники бўлмаган кўчирма гаплар шаклий-грамматик белгисининг аниқ эмаслиги ва ностандартлиги исботланган;

ўзга гап иштироки матнда кўп овозлиликни юзага келтириши, ўзга гап кўринишларида субъектлар фаоллик даражасининг ҳар хиллиги, бадиий матнда субъектлар коммуникатив муносабатларининг ҳамкорлиги кузатилиши очиб берилган;

бадиий матнда ўз ва ўзга гап ҳамкорлиги ўзига хос лингвопоэтик қиммат билан намоён бўлиши, ўзга гап тушунчаси матнга оид тушунча бўлганлиги учун уни фақат гап доирасида аниқлаб бўлмаслиги асосланган;

ўзиники бўлмаган кўчирма гапларнинг одатдаги ўзиники бўлмаган кўчирма гап ва киритмали ўзиники бўлмаган гапнинг лисоний-лингвопоэтик табиати илк бор очиб берилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Ўзга гап синтаксиси ва лингвопоэтикаси мавзусида олиб борилган тадқиқотлар асосида:

ўзга гапнинг матнга хос тушунча эканлигидан уни гап доирасидагина ўрганиб бўлмаслиги,  деривацион жараён орқали нутқнинг муайян бирлиги асосида янгисининг яратилиши борасидаги фикрларидан, деривация синтактик сатҳда сўз бирикмаси, гап ва матннинг мазмуний моҳияти ўзгариши натижасида янги синтактик конструкциянинг ясалишини билдиришини далиллашда Самарқанд давлат чет тиллар институтида 2007–2011 йилларда бажарилган ОТ-Ф8-062 рақамли “Тил тараққиётининг деривацион қонуниятлари” мавзусидаги фундаментал лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 6 мартдаги 89-03-935-сон маълумотномаси). Натижада тил тараққиёти деривацион қонуниятларининг синтактик бирликлар ҳосил бўлишидаги амал қилиш ҳақидаги қарашлар такомиллашган;

тадқиқотчининг мураккаб мазмунни соддалаштириш мумкинлиги, қипчоқ лаҳжасида айрим товушларнинг қаттиқ айтилиши, жарангли товушларнинг жарангсизлашуви, жарангсиз ундошларнинг жаранглилашуви, бир сирғалувчи ундошнинг бошқа сирғалувчи ёки қоришиқ ундошга ўтиши, масалан, “нг” товушининг “нғ” тарзида, “ғ”нинг “й” тарзида, “й”нинг “ж” тарзида ўзгариши борасидаги қарашларидан Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтида 2012–2016 йилларда бажарилган Ф1-ФА.2012–1–8 рақамли “Ўзбек халқ ижоди ёдгорликлари” 100 жилдлигини нашрга тайёрлаш ва уни текстологик ўрганиш масалалари” мавзусидаги фундаментал лойиҳасининг 1-, 2-, 3-жилдларини текстологик ўрганиш ва нашрга тайёрлаш “Алпомиш”, “Қиронхон”, “Юсуф ва Аҳмад” достонларини текстологик тадқиқ қилиш ҳамда нашрга тайёрлашда илмий-назарий манба сифатида фойдаланилган (ЎзР Фанлар академиясининг 2019 йил 24 апрелдаги 3/1255-1251-сон маълумотномаси). Натижада жийиб сўзидаги “й”нинг “ж”, “ғ”нинг “й”га, “б”нинг “п”га ўзгариши каби фонетик ўзгаришларнинг қипчоқ лаҳжасига хос хусусият эканлигини асослашга ва бу орқали достонлар матнидаги кўчирма гапли қўшма гаплардаги халқона ифодани сақлаб қолишга эришилган.