Шакиров Заир Саатовичнинг
докторлик диссертация ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўзбекистоннинг Аzospirillum авлодига мансуб ассоциатив бактериялари ва ксерофит дуккакли ўсимликларининг туганак бактериялари», 03.00.04 – «Микробиология ва вирусология» ихтисослиги (биология фанлари).
Талабгорнинг илмий ва илмий-педагогик фаолият олиб боришга лаёқати бўйича тест синовидан ўтгани ҳақида маълумот: /биология фанлари номзоди/.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: 30.09.2014/B2014.5.В89
Диссертация бажарилган муассаса номи: Микробиология институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети ва Микробиология институти ҳузуридаги 16.07.2013. В.01.03 рақамли илмий кенгаш.
Илмий маслаҳатчининг Ф.И.Ш., илмий даражаси ва унвони: Ходжибаева Санабар Мирзаевна, биология фанлари доктори, профессор.
Расмий оппонентлар: Юнусханов Шавкат, биология фанлари доктори, профессор; Ахмедова Захро Рахматовна, биология фанлари доктори, профессор; Исмаилов Зафар Файзуллаевич, биология фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Ўсимлик ва ҳайвонат олами генофонди институти.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Azospirillum авлодига мансуб бўлган ассоциатив ва ксерофит дуккакли ўсимликлар туганак бактерияларини ажратиш, уларнинг морфологик-културал ҳамда физиологик-биокимёвий хусусиятларини, ассоциатив ва дуккакли-ризобиал симбиозини, унинг бошоқли ва дуккакли ўсимликларнинг ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигига таъсирини аниқлаш.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: илк бор Ўзбекистонда буғдой, маккажўхори, шоли илдизи юзасидан ва уларнинг ризосферасидан Azospirillum авлодига мансуб бўлган молекуляр азотни ўзлаштирувчи ассоциатив бактерияларнинг маҳаллий штаммлари ажратилган, морфологик-культурал, физиологик-биокимёвий хусусиятлари ва молекуляр-генетик таксономияси асосида ажратиб олинган бактерияларнинг (Azospirillum авлодига, A. brasilense ва A. lipoferum турларига хос) систематик ҳолати аниқланган;
илк бор буғдой илдизи юзасидан иккита янги бактерия турлари Azospirillum sp.А13-4 (www.straininfo.net/sequences/JQ736330/browser/embl) ва Azospirillum sp.C10-8 www.straininfo.net/sequences/JQ736331/browser/embl) ажратилган ва аниқланган;
биринчи марта буғдой ва шоли уруғлари Azospirillum авлодига мансуб бўлган ассоциатив бактериялар билан ишлов берилганда буғдой илдизида пара-туганакларнинг ҳосил бўлиши аниқланган; шоли ўсимлиги илдизи ён тукларининг кучли ўсиши ва кўп сонли бўлиши исботланган;
илк бор Azospirillum авлодига хос бўлган бактериялар бир ҳужайрали яшил сувўти Chlorella sorokiniana UTEX-260 билан ассоциатив симбиоз ҳосил қилишини аниқлаш усули яратилган;
илк бор A. conollyi, A. villossimus, A. unifoliolatus, O. transcaucasica ва O. chorassanica туганакларидан туганак бактериялар ажратилган;
биринчи марта A. conollyi, A. villossimus, A. unifoliolatus, O. transcaucasica ва O. chorassanica ўсимликларининг туганакларида Rhizobium, Sinorhizobium авлодларига мансуб туганак бактериялари билан бир қаторда, ўсимлик илдизларида биологик азотни ўзлаштирувчи бошқа синф авлодлари Betaproteobacteria (Burkholderia, Achromobacter), Gammproteobacteria (Enterobacter, Pantoea) турлари борлиги аниқланган;
A. conollyi, A. villossimus ва A. unifoliolatus ўсимликларининг Rhizobium sp. AC1-1, AV3 ва AU3-1, AU30-1 штаммлари билан бўлган дуккакли – ризобиал симбиози ўсимликларнинг NaCl нинг 200 дан 300 мМ гача шўрланишига адаптациясини кучайтирган, O. transcaucasica ва O. chorassanica ўсимликларини Rhizobium sp. ОТ111, ОТ117 ва ОС107, ОС109 штаммлари билан ишлов берилганда шўрланишга бўлган чидамлилик 150 мМ кўтарилган, шу билан бир қаторда O. transcaucasica ва O.chorassanica ўсимликларида элементларнинг (Na, Mg, Fe, Ca, P, K) аккумуляция бўлиши кўрсатилган;
A. conollyi, A. villossimus ва A. unifoliolatus ўсимликларининг дуккакли-ризобиал симбиоз нормал ўсиши ва ривожланиши учун 6,41% тупроқ намлиги ва O. transcaucasica, O. сhorassanica учун 8,65 % ли намлик етарли экани аниқланган;
бактериялар ва ўсимликларнинг глутаминсинтетаза, альдегидоксидаза ва ксантинедегидрогеназа ферментларининг фаоллиги ўстириш шароитларига боғлиқлиги кўрсатилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: Кўп йиллик чўл дуккакли ўсимликлар уруғларини ундириш, ундирилган ўсимлик ўсимталарини Azospirillum ва туганак бактериялар билан ишлов бериш, вегетацион ва чўл шароити дала тажрибаларда ўсимликларни ўстиришнинг янги усуллари УНТЦ №Р-225 «Қумни турғунлаштириш техникасини ўрганиш» (2005–2008) халқаро лойиҳасида чўл шароитида ўсимликларни самарали униб чиқишида қўлланилган. Унинг натижаси ўсимлик уруғларининг униб чиқиши 90–95 фоизни ташкил этган (табиий шароитда 5–10 фоиз ташкил этади) ҳамда вегетацион ва чўл дала тажрибаларида ўстирилган ўсимликлар 4 ойда табиий шароитда ўсган 2–3 йиллик ўсимликларга тенглашгани аниқланган (Фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитасининг 2015 йил 22 майдаги ФТК-0213/350-сон маълумотномаси);
Azospirillum brasilense A13-6 бактерияси асосида яратилган «Azos-Uz» биопрепарати амалиётга жорий этилган, жумладан, Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадқиқот институти илмий-тажриба станциясида 8 гектар шоли майдони ва Бухоро вилояти, фермер хўжаликларида буғдой майдонига жорий қилинган. Буғдой ҳосилдорлиги 6% га ва шоли ҳосилдорлиги эса 6,2% га ошган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2015 йил 8 июндаги 02/20-502-сонли маълумотномаси).
