Бердиев Дороб Муротовичнинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Юқори ҳарорат ва циклик термик ишлов беришда фазали ҳамда юпқа структурали ўзгаришларнинг фарқли хусусиятлари ва уларни пўлат ашёларнинг ейилиш бардошлилигига таъсири», 05.02.01–Машинасозликда материалшунослик. Қуймачилик. Металларга термик ва босим остида ишлов бериш. Қора, рангли ва ноёб металлар металлургияси (қуймачилик ва металларга ишлов бериш технологияси йўналиши) (техника фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2018.4.DSc/T245.

Илмий маслаҳатчи: Мухамедов Анвар Акбарович, техника фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат техника университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Тошкент давлат техника университети ва Ўзбекистон Миллий университети, DSc.28.02.2018.Т.03.04.

Расмий оппонентлар: Иванов Игорь Аркадьевич, техника фанлари доктори, профессор (Беларусь); Рисқулов Алимжон Ахмаджанович, техника фанлари доктори, профессор; Михридинов Рисқидин Михридинович, техника фанлари доктори, профессор.

Етакчи ташкилот: Навоий давлат кончилик институти.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: юқори ҳароратли ва циклик термик ишлов беришдаги фазали ва структурали ўзгаришни таъминлаш асосида пўлат маҳсулотларнинг ейилишга бардошлилигини ошириш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

экстремал ҳароратгача қиздириб пўлатларга термик ишлов беришда (тоблаш, нормаллаш) α-фазадаги кристаллсимон тузилишдаги дислокация зичлигининг ўсиши термик ишлов беришнинг одатдаги (Ас₃ ёки Ас₁ +30÷50°С) ҳароратида қиздириш билан таққосланган, пўлат таркибидаги углерод ва легирловчи элементлар миқдорига қараб ўзгариши аниқланган;

экстремал ҳароратгача қиздирилиб ва совутилган пўлатлардаги дислокация зичлик даражасининг ошиши мозаика блокларининг парчаланиши ва α-фазадаги кристаллсимон панжара микроўзгаришининг ошишига қараб ўсиши аниқланган;

пўлатларни экстремал ҳароратгача қиздириб, нормаллашдан ва тоблашдан (γ – αалмашишдан кейин) ҳосил қилинган дислокация зичлигининг термик барқарорлигини таъминлаш усули ишлаб чиқилган;

икки марта фазали қайта кристалланишда (биринчиси – юқори экстремал ҳароратда, иккинчиси – қиздиришнинг одатдаги қабул қилинган ҳароратида) юқори даражадаги дислокация зичлигини шакллантириши жараёни аниқланган;

термик ишлов беришдаги аустенит донасининг ўлчамига дастлабки нормаллаштириш ёки тоблаш ҳарорати ҳамда оралиқ бўшатиш ҳароратининг таъсир қилиши аниқланган;

экстремал ҳароратда тоблаш ҳамда икки марта фазали қайта кристалланиш усули билан ейилишга бардошлиликни таъминлайдиган ноанъанавий термик ишлов бериш усули ишлаб чиқилган;

пўлат деталларнинг ейилишга бардошлилигини оширишда тобланувчанлик имкониятидан максимал фойдаланишдаги назарий шарт-шароитларни ишлаб чиқиш муаммоси ечими аниқланган;

термик ишлов берилган пўлатларнинг структура хусусияти билан ейилишга бардошлилиги ўртасидаги чизиқли боғлиқлик ўрнатилиб, пўлатларни ўта қиздиришда ва қайта фазали кристалланишдан ҳосил бўлган юпқа структуранинг хусусиятини очиб берувчи дастлабки ҳамда тугалланган термик ишлов беришнинг самарали усули ишлаб чиқилган;

импульсли циклик тоблашдан фойдаланиб ейилишга бардошлиликни 40% га ошириш имконини берувчи термик ишлов бериш технологияси такомиллаштирилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Юқори ҳарорат ва циклик термик ишлов беришда фазали ҳамда юпқа структурали ўзгаришларнинг фарқли хусусиятлари ва уларни пўлат ашёларнинг ейилиш бардошлилигига таъсирини тадқиқ қилиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:

совуқ ҳолатда штамплаш асбобларига юқори ҳароратда термик ишлов бериш технологиясини “Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятида, жумладан “Агрегат заводи” акционерлик жамияти ишлаб чиқариш корхонасига металл сарфини камайтириш учун жорий этилган (“Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятининг 2019 йил 12 апрелдаги МК-19-08/610-сон маълумотномаси). Натижада совуқ ҳолатда штамплаш асбобларини тайёрлашдаги металл сарфини 15–20%га камайтириш имконини берган;

совуқ ҳолатда штамплаш асбобларига термик ишлов бериш технологияси “Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятида, жумладан “Агрегат заводи” акционерлик жамияти ишлаб чиқариш корхонасига совуқ ҳолатда штамплаш асбоблари иш унумдорлигини ошириш учун жорий этилган (“Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятининг 2019 йил 12 апрелдаги МК-19-08/610-сон маълумотномаси). Натижа совуқ ҳолатда штамплаш асбобларининг иш унумдорлигини 1,4–1,5 мартагача ошириш имконини берган;

совуқ ҳолатда штамплаш асбобларининг ейилишга бардошлилигини ошириш учун юқори ҳароратда термик ишлов бериш технологияси “Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятида, жумладан “Агрегат заводи” акционерлик жамиятида штамп асбобларини тайёрлашдаги капитал харажатларни камайтириш учун жорий этилган (“Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятининг 2019 йил 12 апрелдаги МК-19-08/610-сон маълумотномаси). Натижада штамп тайёрлашдаги капитал харажатларни 1,3–1,4 мартага камайтириш имконини берган;

плугнинг лемех қисмидаги ишчи юзасининг ейилишга бардошлилигини ошириш учун юқори ҳароратда термик ишлов бериш технологияси “Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятида, жумладан “Чирчиқ қишлоқ хўжалиги техникаси заводи” акционерлик жамиятига плуг лемехларини тайёрлашдаги капитал харажатларни камайтириш учун жорий этилган (“Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятининг 2019 йил 12 апрелдаги МК-19-08/610-сон маълумотномаси). Натижада плуг лемехларини тайёрлашдаги капитал харажатларни 1,3–1,4 мартага камайтириш имконини берган;

лемехларни ишлаб чиқаришдаги самарадорликни ошириш юқори ҳароратда термик ишлов бериш технологияси “Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятида, жумладан “Чирчиқ қишлоқ хўжалиги техникаси заводи” акционерлик жамиятига ишлаб чиқаришдаги самарадорлигини ошириш учун жорий этилган (“Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятининг 2019 йил 12 апрелдаги МК-19-08/610-сон маълумотномаси). Натижада лемехларни ишлаб чиқаришдаги самарадорликни 15–20%га ошириш имконини берган;

ерга ишлов берувчи ишчи қисмларга юқори ҳароратда термик ишлов бериш технологик харитаси “Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятида, жумладан “Чирчиқ қишлоқ хўжалиги техникаси заводи” акционерлик жамиятига ишчи қисмлар сифатини ошириш учун жорий этилган (“Ўзагротехсаноатхолдинг” акционерлик жамиятининг 2019 йил 12 апрелдаги МК-19-08/610-сон маълумотномаси). Натижада ерга ишлов берувчи ишчи қисмларнинг юқори ҳароратда термик ишлов беришда электр энергия сарфини 10–12%га камайтириш имконини берган.