Ахунов Талъат Ахматовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Танланган гравитацион линзаланган квазарларнинг ПЗС-фотометрияси ва кенг майдонлар ҳолатлари», 01.03.01–Астрономия (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2018.4.DSc/FM121.
Илмий маслаҳатчи: Нуритдинов Салахитдин Насритдинович,физика-математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассасалар номи: Ўзбекистон Миллий университети, Астрономия институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Ядро физикаси институти, Астрономия институти, Ўзбекистон Миллий университети, DSc.27.06.2017.FM/T.33.01.
Расмий оппонентлар: Чернин Артур Давидович, физика-математика фанлари доктори, профессор; Коршунова Наталья Александровна, физика-математика фанлари доктори, профессор; Туракулов Зафар Ялкинович, физика-математика фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: В.Г. Фесенков номидаги Астрофизика институти (Қозоғистон Республикаси).
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: танланган икки ва тўрт компонентали гравитацион линзаланган квазарларнинг ПЗС-фотометрияси ёрдамида микролинзаланиш ва кечикиш вақти эффекти кўринишидаги ҳодисалар физикасини ўрганиш ҳамда кенг майдонлар рақамли тасвирларини қайта ишлаш алгоритмларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
қўшалоқ FBQ 0951+2635 ва SBS1520+530 ГЛКларда равшанлик ўзгаришининг жадаллилиги бўйича фонли ва кучли ҳамда давомийлигига қараб узоқ даврли ва қисқа даврли икки турдаги микролинзаланиш синфлари аниқланган;
танланган ГЛКлар учун равшанлик эгри чизиқлари ҳосил қилинган ҳамда тўрт компонентли PG1115+080, Н1413+117, В1422+231 ГЛКда кечикиш вақтининг янги қийматлари аниқланган;
PG1115+080 ГЛКда А1/А2 оқим нисбати нафақат вақт бўйича ўзгариши, балки фильтрнинг тўлқин узунлигига ҳам боғлиқлиги аниқланган ва линзаланган компонентларнинг (V−I) ранг кўрсаткичининг ҳам равшанликка, ҳам вақтга боғлиқлиги кўрсатилган;
Н1413+117 ГЛКда кучли микролинзаланиш ва унга сабабчи жисм массаси учун қуйи чегара қиймати топилган ҳамда гравитацион линза учун сингуляр изотермик эллипсоидли янги модель ишлаб чиқилган ва унинг қизилга силжиши аниқланган;
кенг майдонлар тасвирларининг компьютерда қайта ишлаш усуллари ва алгоритмлари ишлаб чиқилган ҳамда КВИ режимида зенит кузатувлари давомида олинган тасвирларда прецессия эффекти аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Танланган икки ва тўрт компонентали гравитацион линзаланган квазарларнинг микролинзаланиш ва кечикиш вақти эффекти кўринишидаги ҳодисалар физикасини ўрганиш ҳамда кенг майдонлар рақамли тасвирларини қайта ишлаш алгоритмларини ишлаб чиқиш асосида:
FBQ 0951+2635 ва SBS1520+530 ГЛКлардаги микролинзаланишнинг давомийлиги ва табиатини тадқиқ этиш давомида олинган натижалар халқаро илмий журналларда (Astronomy&Astrophysics, 2018, 2012a,b; Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 2013; Astronomy&Astrophysics Supplement Series, 2011; Astrophysics Journal, 2010) ва GLENDAMA лойиҳаси доирасида кучли гравитацион линзалар моделлари таҳлилида ва космологик параметрларни ҳисоблашда фойдаланилган. Илмий натижаларнинг қўлланилиши линзаланган квазарлар бўйича кенг қамровли маълумотлар базасини шакллантириш ҳамда бошқа қўшалоқ ГЛКларда узоқ даврли микролинзаланиш ҳодисаларини топиш имконини берган;
PG1115+080 ГЛК линзаланган компонентлари орасидаги кечикиш вақтининг Майданак обсерваториясида олиб борилган мониторинги асосида олинган янги қийматлари ҳалкаро журналларда (Astronomy & Astrophysics, 2018, 2013; Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 2016; The Astrophysics Journal Supplement Series, 2015; Astronomical Reports, 2015) ушбу системада кечикиш вақтларини қайта ҳисоблашларда ва бу катталикни микролинзаланиш ҳолати учун топишга мўлжалланган янги усулни ишлаб чиқишда фойдаланилган. Илмий натижаларнинг қўлланилиши кузатиш ўқи бўйлаб линзалар атрофидаги муҳитнинг тузилишини ўрганишга ҳамда йирик масштабли тузилмаларнинг линзалар статистикасига ва улар параметрларига таъсирини яхшироқ тушунишга имкон берган;
PG1115+080 ГЛКдаги линзаланган компонентларнинг равшанлиги ўзгаришининг таҳлили ва А1/А2 ёрқин компонентдаги микролинзаланишни ўрганиш натижалари халқаро журналларда (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 2016, 2018; Astronomy & Astrophysics, 2015, 2018; The Astrophysics Journal, 2016; Astronomical Reports, 2015) микролинзаланиш эффектини тадқиқ этишда кечикиш вақти қийматларига асосланиб микролинзаланиш хариталарини тузишга мўлжалланган янги усулни ишлаб чиқишда фойдаланилган. Илмий натижаларнинг қўлланилиши Хаббл доимийсини янгитдан ҳисоблаш ҳамда узоқ манбаларнинг нуқтавий ва кўлам моддалар томонидан микролинзаланиш билан ғалаёнланган равшанлик эгри чизиқларини статистик таҳлил этиш имконини берган;
Н1413+117 компонентлар равшанликлари ўзгарувчанлигининг кечикиш вақтларини ҳисоблаш, кучли микролинзаланиш ҳодисасини топиш, линзаловчи жисмнинг қизилга силжишини ҳисоблаш бўйича биз ўтказган тадқиқот натижалари халқаро журналларда (Astronomy & Astrophysics, 2018; Astronomy & Astrophysics, 2018; 2018arXiv 181002624W; Nature, 2018) гравитацион линзалар моделларидаги ноаниқликларни ва манба вазияти ўзгаришининг кечикиш вақтларига таъсирини баҳолашда, GRAL113100-441959 янги гравитацион линзаланган система эканлигини спектроскопик тасдиқлашда ва ундаги кечикиш вақтини модель ёрдамида прогнозлашда фойдаланилган. Илмий натижаларнинг қўлланиши шимолий ярим шардаги оптик ёрқин линзаланган квазарлар бўйича янги маълумотлар базасига киритилган ҳамда Ўзбекистонда замонавий астрономиянинг ҳолатини таҳлил этишга имкон берган;
кенг майдонлар тасвирларини қайта ишлаш бўйича ишлаб чиқилган усул ва алгоритмлари 4-m ILMT халқаро кузатув лойиҳаси доирасида қўлланилган («Universiti de Liege»нинг 2019 йил 15 январдаги маълумотномаси). Илмий натижаларининг қўлланилиши кенг майдонлар тасвирларини қайта ишлаш бўйича дастурлар кетма-кетлигини шакллантириш ва космик мусор объектларини топиш имконини берган.
