Жалолова Шахноза Муҳамеджановнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Инглиз ва ўзбек феъл турларининг чоғиштирма тадқиқи», 10.00.06–Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В.2018.3.PhD/Fil63.

Илмий раҳбар: Джумабаева Жамила Шариповна, филология фанлари доктори, доцент.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, Самарқанд давлат чет тиллар институти, Андижон давлат университети, DSc.26.04.2018.Fil.01.10.

Расмий оппонентлар: Расулова Маҳфуза Инамовна, филология фанлари доктори, профессор; Менглиев Бахтиёр Ражабович, филология фанлари доктори, профессор.

Етакчи ташкилот номи: Бухоро давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: инглиз ва ўзбек тилларида грамматика ва лексика ўртасидаги алоқадорликни инобатга олган ҳолда феъл турларини аниқлаш ва чоғиштиришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

инглиз ва ўзбек тилларида грамматика ва лексика ўртасидаги боғлиқлик асосида феълларни турларга ажратиш далилланган;

инглиз тилида ўтимли ва ўтимсиз феъллар билан бир қаторда мавжуд қоришиқ феъллар аниқланган;

инглиз ва ўзбек тилларида мавжуд бўлган мустақил, бир валентли, икки валентли, уч валентли каби грамматик жиҳатдан аҳамиятли бўлган феъл турларидаги ўхшашлик ва шахссиз феъл турларининг инфинитив, герундий, сифатдош, равишдош каби фарқли жиҳатларини намоён бўлиши очиб берилган;

инглиз ва ўзбек тилларида феълларнинг мустақил маъно англатишига, шакл ясашига, объектга муносабатига, валентлигига, феълларнинг предлогли тўлдирувчи олишига, ўтимсиз феълларнинг пассив нисбат формасида кела олишига, ҳаракатнинг вақтда чегараланганлигига кўра ҳамда формал эгани талаб қилувчи феъл турлари каби грамматик жиҳатдан аҳамиятли бўлган таснифи ишлаб чиқилган;

ўзбек тилида грамматик нисбат, майл ва давомийлик (тарз) категорияларига оид янгича ёндашув – феълнинг нисбат категориясига уч ҳадли оппозициядан аниқлик, ўзлик, мажҳуллик нисбатлардан иборат деб қаралиши, ўзбек тилида ҳам инглиз тилидаги каби майллар кўчиши ҳодисаси ва давомийлик тарз категориясининг кузатилиши асосланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Инглиз ва ўзбек феъл турларининг чоғиштирма тадқиқи бўйича олинган илмий натижалар асосида:

феълларнинг валентликка кўра турлари: бир валентли (to go - юрмоқ, to die - ўлмоқ to bleed - қонамоқ), икки валентли (to kill - ўлдирмоқ; to beat - урмоқ), уч валентли (to tell - айтмоқ; to write - ёзмоқ; to ask - сўрамоқ) каби лексемалар, синтактик қурилмалар, ҳамда модал, кўмакчи феълларнинг синтактик ва семантик хусусиятиларига оид фикрлардан А-1-92 рақамли “Авестони тизимли тадқиқ этиш ва зардуштийлик хрестоматиясини нашр этиш” мавзусидаги давлат лойиҳасининг атамалар изоҳи қисмида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 30 апрелдаги 89-03-1581-сон маълумотномаси). Натижада зардуштийлик хрестоматиясини тадқиқ қилиш ҳамда нашр этиш жараёнида матнларни мазмунини шарҳлаш, ўзбек тилининг бой ифода имкониятларини кўрсатиш, ушбу соҳа доирасида қўлланилувчи қадимий, тарихий атамалар мазмун-моҳиятини намоён этувчи феълларни таҳлил этиш ҳамда уларнинг контекстга мос изоҳ ва муқобилларини танлаш имконини берган;

феъл турларини чоғиштириш йўли билан семантик хусусиятлари жиҳатидан баён қилинган икки вазифали-қоришиқ феълларга оид назарий хулосаларидан “Инглиз тили грамматикасидан универсал қўлланма” номли ўқув қўлланмада фойдаланилган ((гриф: ISBN 978-9943-373-71-6), Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 30 апрелдаги 89-03-1582-сон маълумотномаси). Натижада замонавий тилшуносликда ўзаро тафовутга эга бир-бирига қардош бўлмаган тиллар, яъни инглиз ва ўзбек тилларидаги ўтимли, ўтимсиз, қоришиқ феъл турларини қиёсий аспектда талқин қилиш, инглиз тилида 1600 га яқин феълларни қоришиқ феъл сифатида тўплаб, уларнинг рўйхати шакллантирилган ҳамда ушбу қоришиқ феълларнинг семантик хусусиятларини очиб беришга хизмат қилган;

феъл турларининг грамматик хусусиятларини аниқлаш учун тадқиқ этилган шахс кўрсатувчи ва шахс кўрсатмайдиган феъллар оппозицияси лексик-грамматик категория ҳосил қилиши ҳақидаги илмий-назарий хулосаларидан “Modern Uzbek language” (гриф: ISBN 978-9943-992-03-0) номли ўқув қўлланмада фойдаланилган. (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 30 апрелдаги 89-03-1582-сон маълумотномаси). Натижада шахс кўрсатувчи ва шахс кўрсатмайдиган феъллар оппозицяси лексик-грамматик категория ҳосил қилиши ҳақидаги А.И.Смирницкий фикрини ўзбек тили материали асосида тасдиқланиши ва ўзбек тилшунослигига ҳам киритилиши имконини берган, ҳамда уларнинг ўзига хос хусусиятларини очиб беришга хизмат қилган.