Алламбергенова Гулжахан Айтбаевнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берилган фан тармоғи номи): «И.Юсупов асарларида фразеологизмларнинг услубий қўлланилиши», 10.00.03–Қорақалпоқ тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.3.PhD/Fil329.
Илмий раҳбар: Абдиназимов Шамшетдин Нажимович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бердақ номидаги Қорақалпоқ давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Қорақалпоқ давлат университети, DSc.27.06.2017.Fil.20.01.
Расмий оппонентлар: Дусимов Зариббай, филология фанлари доктори, профессор; Пирниязова Алима Қудьяровна, филология фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот номи: Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: таниқли шоир И.Юсупов асарларидаги фразеологизмларнинг лексик-семантик хусусиятлари ва стилистик функцияларини аниқлаш асосида қорақалпоқ тили бадиий матнларининг лингвопоэтик табиатини белгиловчи етакчи тамойилларни ёритишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
қорақалпоқ тилшунослигида биринчи марта И.Юсупов асарлари тилининг лингвопоэтик таҳлили асосида фразеологик бирликларнинг бадиий матндаги семантик-стилистик вазифалари ижодкорнинг ўзига хос поэтик маҳорати ва услубини ифодалашдан иборатлиги аниқланган;
шоир асарлари тилидаги кўп маъноли, синоним, антоним, омоним ва соматик фраземалар ҳамда фраземалардаги вариантлилик ҳодисасининг тадқиқи натижасида ижодкор поэтик нутқида халқ тилига хос турғун бирикмаларнинг қўлланилиши устуворлик қилиши исботланган;
И.Юсупов асарларидаги турғун бирикмаларнинг лингвопоэтик таҳлили асосида қорақалпоқ шеърияти поэтик контекстидаги фраземалар услубий-номинатив, нутқни ихчамлаштириш, образли ифодалаш, баҳолаш, эмоционал ва экспрессив функцияларни бажариши далилланган;
фраземаларнинг окказионал услубий хоссалари шеърий матнда сатира, юмор ва градация ҳосил қилиш, персонажлар нутқининг ўзига хослигини кўрсатиш, шеър мавзусини белгилаш ҳамда шоирнинг ғоявий-бадиий ниятини акс эттиришдан иборатлиги асосланган;
шоирнинг фразеологик бирликлардан фойдаланишдаги ўзига хос новаторлиги фраземаларни қўллаш жараёнида турғун бирикмаларнинг маъно қамровини кенгайтириш, фразема таркибидаги лисоний компонентларни алмаштириш, фразема воситасида диалогик нутқни бойитиш ва образли метафорик контекст яратишда намоён бўлиши кўрсатиб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
И.Юсупов асарларидаги фразеологизмларнинг услубий қўлланилишини ўрганиш жараёнида олинган илмий натижалар асосида:
шоир асарларида фраземаларнинг лексик-семантик ва функционал-стилистик хусусиятлари илмий-назарий умумлашмаларидан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар илмий-тадқиқот институтида 2012-2016 йилларда бажарилган ФА-Ф1-Г003 рақамли «Ҳозирги қорақалпоқ тилида функционал сўз ясалиши» мавзусидаги лойиҳани амалга оширишда, хусусан, фраземаларни структур-семантик ўзгартириш усуллари ва функционал-стилистик қўлланиш жараёнини тадқиқ этишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2018 йил 22 ноябрдаги 225/1-сон маълумотномаси). Натижада шоирнинг индивидуал фраземалар яратишдаги ўзига хос новаторлиги аниқланган;
И.Юсупов асарларида фразеологизмларнинг услубий қўлланилиши, адабий меросининг миллий ўзликни англашдаги аҳамияти ва уларни ёш авлод маънавий дунёсини бойитишдаги ролига доир илмий хулосалардан Қорақалпоғистон телерадиокомпаниясининг 2017 йил сентябрь ва 2018 йил февраль ойларидаги «Гавҳар сўзлар» кўрсатувлари ҳамда «Адабиёт ва давр» маданий-маърифий эшиттиришида фойдаланилган (Қорақалпоғистон телерадиокомпаниясининг 2018 йил 2 мартдаги 01-02/88-сон маълумотномаси). Натижада шоир ижодий меросининг аҳамиятини, унинг фразеологик бирликлардан фойдаланиш маҳоратини очиб беришда ва кенг халқ оммасининг бадиий адабиётга бўлган қизиқишини янада кучайтириш ва китобхонлик маданиятини оширишга хизмат қилган;
Бердақ номидаги Қорақалпоқ давлат университети қошидаги Бердақ Миллий музейида шоир И.Юсуповнинг ҳаёти ва адабий мерослари бўйича кўргазма ташкил этишда фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Маданият вазирлигининг 2018 йил 15 октябрдаги 2-03/1885-сон маълумотномаси). Шу орқали И.Юсупов асарларининг аҳамияти, ижодининг ўзига хослиги, поэтик асарларида қаҳрамонларнинг турли психологик ҳолатлари ёритилгани ва комил инсон тарбиясидаги роли ва аҳамияти бўйича тавсиялар ишлаб чиқига хизмат қилган;
ҳозирги қорақалпоқ адабиётининг йирик намояндаси И.Юсупов асарларидаги ибораларнинг ўзига хос хусусиятлари ва бадиий тафаккурнинг янгиланишига доир илмий қарашлар Қорақалпоғистон Ёзувчилар уюшмасининг анжуманлари, давра суҳбатлари ҳамда ёш истеъдодлар маҳоратини оширишга бағишланган семинарларда баён қилинган (Қорақалпоғистон Ёзувчилар уюшмасининг 2018 йил 16 октябрдаги 148-сон маълумотномаси). Натижада шоир асарларидан олинган иборалар орқали қаҳрамоннинг турли психологик ҳолатларини яратишда ва образли тасвирлашдаги бадиий маҳорати такомиллаштирилган.
