ISMAILOV Rovshan Israilovich: «To‘qimachilik tolalari xossalarini boshqarish uchun kation sirt-faol moddalar» (02.00.11) – Umumiy va noorganik kimyo instituti (100170, Toshkent, Mirzo Ulug‘bek ko‘ch., 77^a. Tel: 262-56-60, e-mail: ionxanruz@mail.ru) (dissertatsiya rus tilida).

       Ish bajarilgan tashkilotlar: Toshkent to‘qimachilik va engil sanoati instituti, Toshkent kimyo-texnologiya instituti

       Rasmiy opponentlar: S.S.Xamraev, S.N.Aminov, V.O.Kudishkin

       Yetakchi tashkilot: O‘zbekiston Milliy universiteti

       Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy ahamiyatga molik

    I. Tadqiqotning maqsadi QM KSFMlardan YuM KSFMni olishni nisbatan past haroratda kompleks-radikal polimerlanishni donor-akseptor inisirlash jarayonining qonuniyati va mexanizmini o‘rganish, QM, O va YuM KSFMlarni to‘qimachilik tolalari xossalarini boshqarishda samarali modifikator sifatida qo‘llashdir.

    II. Dissertatsiya natijalarini ilmiy yangiligi:

reaksion qobilyatli galoidsaqlagan monomerlar bilan aminobirikmalar ta’siri natijasida galoidlarning amino guruhlar bilan nukleofil almashinish reaksiyasi sodir bo‘lishi natijasida ilgari sintez qilinmagan o‘n ikkita QM KSFMlarni hosil bo‘lishi isbotlangan;

kinetik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, molekulaning asosiy va yonaki zanjirlaridagi alkil uglevodorodli -SN₃, -S₂N₅, -S₃N₇ radikallarning kattalashishi bilan, Cl^-, Br^- ionlarining J^- ionlariga o‘tishida reaksiya tezligi sustlashadi va SFMning tola modifikatori sifatidagi ta’sir etish effekti pasayadi;

misella hosil bo‘lish kritik konsentratsiyasining QM KSFM uglevodorod radikalining uzunligi bilan turli ionlarga (xlor, brom, yod) miqdoriy bog‘liqligi, shuningdek YuM KSFM yonaki radikallarining uzunligining plastifikatsiya xossalariga bog‘liqligi aniqlandi;

birinchi marotaba kompleks-radikal polimerlanishni donor-akseptor mexanizmi asosida  QM KSFMdan YuM KSFMni olishni xona va undan past haroratda amalga oshirish mumkinligi ko‘rsatildi; bunday yondashuv QM KSFM polimerlanishini inisirlash jarayonida ishtirok etishi natijasida sintez qilingan YuM KSFM makromolekulasini tarkibi va tuzilishini boshqarishga  va QM KSFM polimerlanishi uchun ma’lum darajada sharoit yaratishi mumkinligi isbotlandi;

QM SFM bilan persul`fat kaliy inisiatori orasida suvli muhitda kompleks hosil bo‘lish jarayoni o‘rganilgan, kompleksning hosil bo‘lishi va dissisilanishining ba’zi variantlari keltirilgan. β-metakriloiletil-N, N-dimetilmetilenkarboksi­ammoniyiodid bilan akrilonitrilning kimyoviy modifikatsiyasida komplekslarni parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan radikallar sopolimerlanish jarayonida faol markazlar sifatida ishtirok etishi o‘rganilgan;

YuM SFM makromolekulalari bilan tabiiy tolalarni funksional guruhlari orasida donor-akseptor ta’sirlashuvi hisobiga ularni xossalarini samarali boshqarish usuli ishlab chiqildi;

nisbatan past haroratda kompleks-radikal polimerlanish usulida PAN-tolasini QM KSFM bilan kimyoviy modifikatsiyasi amalga oshirildi va xossalari yaxshilangan kimyoviy modifisirlangan PAN-tolasi diatsetat tolalarini fizik modifisirlashda qo‘llanildi. Bunda tolaning termodinamik, struktur-mexanik, reologik xossalari yaxshilangan tola olingan.

    III. Dissertatsiyaning amaliyotga joriy etilgan natijalari va ularning samaradorligi: Jun tolalarini YuM KSFM asosidagi suvda eriydigan polimer kompozisiyalari bilan epilamlash bo‘yicha texnologik reglament (16.02.2010 y.) tasdiqlangan va  90 mln. so‘m iqtisodiy samara bilan «Xiva gilam» AJda tadbiq qilingan («Uzbekengilsanoat» DAKning 24.11.2014 yildagi joriy qilinganligi to‘g‘risidagi № DM-12-3600-sonli ma’lumotnomasi).