Матчанов Алимжан Атабаевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Жиноят содир этган шахслар қидирувини такомиллаштиришнинг жиноят-процессуал ва криминалистик жиҳатлари», 12.00.09–Жиноят процесси. Криминалистика, тезкор-қидирув ҳуқуқ ва суд экспертизаси (юридик фанлар).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.2.DSc/Yu42.
Илмий маслаҳатчи: Мухамедов Ўткирбек Хазраткулович, юридик фанлар доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги академияси, DSc.27.06.2017.Yu.25.01.
Расмий оппонентлар: Пулатов Бахтиёр Халилович, юридик фанлар доктори, профессор; Пулатов Юрий Сайфиевич, юридик фанлар доктори, профессор; Саитбаев Тимур Ренатович, юридик фанлар доктори, доцент
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ҳузуридаги Қонунчилик муаммолари ва парламент тадқиқотлари институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: жиноят содир этган шахслар қидирувини такомиллаштиришнинг жиноят-процессуал тартиби ва криминалистик таъминоти самарадорлигини оширишга қаратилган илмий асослантирилган таклифлар ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборатдир.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
суд ва терговдан яширинган жиноятчилар қидирувининг жиноят-процессуал тартиби, криминалистик таъминланиши ҳамда қидирув фаолияти устидан прокурор назоратининг механизмини жиноят-процессуал қонунчилигида алоҳида институт сифатида комплекс тарзда ҳуқуқий мустаҳкамлаш зарурати асослантирилган;
жиноят содир этган шахслар қидируви – ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг жиноят содир этиб, суддан ва дастлабки терговдан қасддан яшириниб юрган шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш мақсадида уларнинг қаердалигини аниқлаш ва ушлаш орқали тергов ёки суд жараёнида иштирокини таъминлашдан иборат технологик жараён эканлиги асослантирилган ҳамда унинг маҳаллий, давлат даражасидаги, давлатлараро ва халқаро турлари таснифланган;
қидирувда бўлган айбланувчиларнинг конституциявий ҳуқуқларини муҳофазасига қаратилган янги ҳуқуқий кафолатлар – сиртдан айб эълон қилиш, эҳтиёт чорасини қўллашда ҳимоячи ёки қонуний вакилнинг иштироки шартлигини белгилаш қидирувдаги шахсларнинг ҳуқуқлари умумэътироф этилган халқаро стандартларга мос равишда таъминланишига ҳисса қўшиши асослантирилган;
қонун ҳужжатлари билан яширинган жиноятчиларнинг қидирувини ички ишлар органлари фаолиятининг асосий йўналишларидан бири сифатида белгилаш, уларнинг бу борадаги ҳуқуқ ва мажбуриятларини, ушбу жараёндаги ҳамкорлигини, қидирувдагиларни ушлаб туриш масалаларини ҳуқуқий тартибга солиш ички ишлар органларининг жиноят содир этган шахслар қидирувини самарали ташкил этишга хизмат қилувчи омиллар эканлиги асослаб берилган;
жиноятчиликка қарши кураш фаолиятига кўмаклашувчи халқаро ташкилотлар (ИНТЕРПОЛ, ЕВРОПОЛ, ШҲТ ва бошқ.) ҳамда алоҳида давлатлар ўртасида қидирув соҳасидаги ҳамкорликнинг механизмларини ўзаро келишиб олиш, замонавий ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш орқали илғор иш усуллари ва тажрибаларини алмашиб бориш, ўзаро молиявий, методик ва техник ёрдам кўрсатиш, бу борадаги ишларни мувофиқлаштириш халқаро қидирувдаги жиноятчиларни топиш ва ушлаб бериш бўйича давлатлараро ҳамкорликни такомиллаштиришга хизмат қилиши асослаб берилган;
терговчи, суриштирувчи, терговга қадар текширувни амалга оширувчи мансабдор шахсларнинг, бевосита қидирув фаолияти билан шуғулланувчи ички ишлар органлари ходимларида жиноят содир этган шахсларнинг қидирувини алоҳида технологик жараён сифатида ташкил этишга оид касбий билим, амалий кўникма ва малакаларини ошириш учун уларни алоҳида махсус дастурга мувофиқ ўқитиш зарурлиги асослантирилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Жиноят содир этган шахслар қидирувини жиноят-процессуал ва криминалистик такомиллаштиришнинг жиҳатлари бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида:
қидирувга эълон қилинган, суд ва терговдан яширинган жиноятчиларни қидирувининг жиноят-процессуал тартиби, криминалистик тактикаси, прокурор назорати механизмини такомиллаштиришга оид таклифлар Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекснинг 36-моддаси (Терговчининг ваколатлари), 381-моддаси (Суриштирувчининг ваколатлари), 392-моддаси (Терговга қадар текширувни амалга оширувчи орган бошлиғи ва унинг мансабдор шахсининг ваколатлари), 3811-моддаси (Суриштирувни тўхтатиш), 382-моддаси (Прокурор ваколатлари)ни ишлаб чиқишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Мудофаа ва хавфсизлик масалалари қўмитасининг 2018 йил 27 июлдаги 06/2-06-сон маълумотномаси). Ушбу таклифларнинг жорий этилиши жавобгарликнинг муқаррарлиги принципини таъминлаш асосида, одил судловдан қочиб юрган жиноятчиларни қидирувини комплекс процессуал ташкил этишга хизмат қилган;
«жиноят содир этган шахслар қидируви» тушунчасига таъриф бериш ва унинг турларини таснифлашга доир илмий-назарий хулосалардан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексига (Гумон қилинувчи ва айбланувчини қидируви)ни янги 451-боб киритишда фойдаланмоқда (Ўзбекистон Республикаси ИИВ Тергов департаментининг 2018 йил 29 декабрдаги 18/7404-сон маълумотномаси). Ушбу хулосалар жиноят содир этган шахслар қидируви ва унинг турларининг илмий-назарий ҳамда ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришга хизмат қилган;
қидирувда бўлган айбланувчилар ҳуқуқларини таъминлаш мақсадида уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга оид таклифлар Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси миллий маркази фаолиятида фойдаланилган (Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси миллий марказининг 2018 йил 1 августдаги 05/815-сон маълумотномаси). Булар дастлабки терговда қидирувга эълон қилинган жиноятчиларнинг ҳуқуқларини умумэътироф этилган халқаро стандартларга мос равишда таъминланишига ҳисса қўшган;
ички ишлар органларининг яширинган жиноятчиларни қидирув фаолияти механизмини такомиллаштиришга оид таклифлардан Ўзбекистон Республикасининг «Ички ишлар органлари тўғрисида»ги 2016 йил 16 сентябрдаги ЎРҚ-407-сон қонунининг 4-моддаси (Ички ишлар органлари фаолиятининг асосий йўналишлари), 11-моддаси (Ички ишлар органларининг бошқа органлар ва ташкилотлар билан ҳамкорлиги), 16-моддаси (Ички ишлар органларининг мажбуриятлари), 17-моддаси (Ички ишлар органларининг ҳуқуқлари), 18-моддаси (Ички ишлар органлари томонидан шахсларни ушлаб туриш асослари ва тартиби) ва 19-моддаси (Ҳудуддаги участкаларни, турар жойларни, иншоотларни ва бошқа объектларни ўраб олиш (тўсиб қўйиш)) ни такомиллаштиришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Мудофаа ва хавфсизлик масалалари қўмитасининг 2018 йил 21 ноябрдаги 06/2-08-сон маълумотномаси). Ушбу таклифларнинг жорий этилиши ички ишлар органлари томонидан яширинган жиноятчиларни қидирув технологик жараёнини ривожлантиришга ҳисса қўшган;
халқаро қидирувда бўлган жиноятчиларни аниқлаш ва ушлаш бўйича давлатлараро ҳамкорликни такомиллаштиришга оид таклифлардан Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Наркотиклар ва жиноятчилик бўйича бошқармаси ҳамда Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг Ўзбекистондаги ваколатхоналари фаолиятида фойдаланилган (БМТнинг Наркотиклар ва жиноятчилик бўйича бошқармасининг 2018 йил 23 октябрдаги 172/12-сон ва Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг 2018 йил 20 ноябрдаги 720/18-сон маълумотлари). Ушбу таклифлар яширинган жиноятчиларни қидиришнинг халқаро тартиб-таомилларини мақбуллаштириш, ҳалқаро хамкорликни самарали ташкил этишга хизмат қилган.
