Паизбекова Азиза Джаксиновнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон матни

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): «Инглиз, рус, ўзбек ва қозоқ тиллари мақолларидаги вақт репрезентациясининг лингвокогнитив аспекти», 10.00.06–Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.1.PhD/Fil72.

Илмий раҳбар: Джусупов Маханбет Джусупович,филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация иши бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик институти, Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети, Ўзбекистон миллий университети, DSc.27.06.2017.Fil.21.01.

Расмий оппонентлар: Умарходжаев Мухтор Ишанходжаевич, филология фанлари доктори, профессор; Насруллаева Нафиса Зафаровна,филология фанлари доктори, доцент.

Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Миллий университети.

II. Тадқиқотнинг мақсади: инглиз, рус, ўзбек ва қозоқ тиллари мақолларида замон муносабатининг репрезентациясидаги умумий ва фарқли жиҳатлар, вақтни ўтмиш, бугун ва келажакда давом этувчи ҳодиса сифатида универсал ва миллий-маданий тушуниш аспектида чоғиштириш ҳамда лингвокогнитив хусусиятларини ёритиб беришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

инглиз, рус, ўзбек ва қозоқ тиллари мақоллар тизимидаги вақтмунособатлари доирасига боғлиқ паремиялар таснифланган, лингвокогнитив ва лингвокултурологик хусусиятлар репрезентацияси билан боғлиқ бирликлар аниқланган, ҳамда уларнинг семантикасидаги ўзига хос категориялашув, миллий-маданий хусусиятлар асосланган;

чоғиштирилаётган тиллар паремиялар асосида «вақт»концептининг шаклланиш жараёни ҳамда тил бирликларининг лексик маъносини акс эттирувчи семантик, компонентларнинг турғун ва кўчма маънолари билан боғлиқ парадигматик ва синтагматик муносабатлардаги темпорал маркерлари аниқланган;

инглиз, рус, ўзбек ва қозоқ тиллари мақолларида акс этган «вақт»концепти структураси асосида вақтнинг вербаллашуви, тилдаги инъикоси, вақт муносабатлари репрезентациясида намоён бўладиган вақт категориялари тақвим-даврий вақт, чизиқли вақт, биологик вақт, ижтимоий вақт моделлари ишлаб чиқилган;

мақоллар (паремиялар) тузилмасида вақтрепрезентациясининг лингвокогнитив аспектини очиб бериш орқали интеграл ва дифференциал хусусиятга эга бўлган вербал воситалари далилланган;

инглиз, рус, ўзбек ва қозоқ тилларидаги мақолларда вақт муносабатларининг антропонимлар, овқат номлари, маиший предметлар, кийим-кечак номлари, зоонимлар, топонимлар, муайян тарихий даврларни ифодаловчи историзмлар, услубий хос сўзлар, оила, эътиқод ва ижтимоий мавзуларга оид лексика, уларнинг универсал ҳамда миллий-маданий хусусиятларини таснифлаш асосида изоморфик ва алломорфик жиҳатлари исботланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Инглиз, рус, ўзбек ва қозоқ тиллари мақоллардаги вақт репрезентациясининг лингвокогнитив аспектини таҳлил этиш жараёнида олинган натижалар асосида:

тилшунослик назариясида паремиологиянинг махсус бўлим сифатидаги муаммолари, мақолларни категориялаш билан боғлиқ натижалар ИТД-1-07 рақамли «Тилшунослик асослари фанидан дарслик, ўқув-услубий мажмуа ва уларнинг электрон нусхаларни яратиш» номли амалий тадқиқот лойиҳаси асосида тайёрланган дарслик мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 3 февралдаги 89-03-566-сон маълумотномаси). Жорий этилган материаллар вақт мунособатларга оид темпорал маркерларни шаклланиши натижасида тиллараро ҳамда соҳалараро алоқаларда интертерминларни ўзлаштиришда калькалаш, транслитерациялаш, ундан ташқари лексик, семантик ўзгаришлар каби ўзига хосликларини очиб беришга хизмат қилган;

вақт мунособатлари акс этувчи тақвим-даврий вақт, чизиқли вақт, биологик вақт, ижтимоий вақт категориялари бўйича олинган натижалардан А-1-209 рақамли амалий лойиҳада «Маданиятлараро ва коммуникатив ёндашув нигоҳида хорижий филология магистратура мутахассислиги бўйича назарий фанлардан инглиз тилида дарслик ва ўқув қўлланмалар яратиш»номли ўқув қўлланмани тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 3 февралдаги 89-03-566-сон маълумотномаси). Натижада татбиқ қилинган материаллар мақолларнинг мавзусини ўрганишда ҳамда миллий ўзига хослигини намоён қилишда асосий восита бўлиб хизмат қилган;

турли системаларга хос тиллардаги мақолларни чоғиштиришда улардаги миллий-маданий компонентлар орқали миллий маданиятни тарғиб қилиш мумкинлиги ҳақидаги илмий фикрлар Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг «Маданий-маърифий ва бадиий эшиттиришлар» кўрсатуви ва «Катта танаффус» туркум радио эшиттиришлари тайёрлашда фойдаланилган. (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг 2018 йил 26 февралдаги O’z/R-1-35-сон маълумотномаси).Турли тизимли тилларга хос мақоллардаги вақт муносабатининг миллий-маданий компонентлари радио эштиришлар мазмунини бойитишга хизмат қилган;

мақолларнинг полиаспект чоғиштирма тадқиқи, темпорал ихтисослашган лексикаси шаклланишида лексик бирликларнинг моҳияти ва семантик хусусиятларига доир хулосалардан ИОТ-2013-1-50 рақамли «Хорижий филология магистрлари учун назарий ва амалий чет тили (инглиз, француз, немис ва испан) бўйича яратилган ўқув-услубий қўлланмаларни такомиллаштириш, нашрга тайёрлаш ва чоп этиш» мавзусидаги амалий тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 6 мартдаги 89-03-1301-сон маълумотномаси). Илмий натижаларнинг қўлланилиши лойиҳа бўйича тайёрланган дарслик, ўқув-услубий мажмуа, электрон ресурсларни терминология бўйича энг сўнгги маълумотлар ва адабиётлар билан бойитишда муҳим манба бўлиб хизмат қилган.