REYMOV Axmed Mambetkarimovich: «Markaziy Qizilqum fosforitlari asosida fosforli va murakkab azotfosforli o‘g‘itlar olish texnologiyasini ishlab chiqish» (02.00.13) – Toshkent kimyo-texnologiya instituti (100011, Toshkent, Navoi ko‘ch., 32-uy, tel: (+99871) 244-79-20, faks: (+99871) 244-79-17, e-mail: tkti@mail.uz) (dissertatsiya rus tilida).

    Ilmiy maslahatchi: Sh.S.Namazov

    Ish bajarilgan tashkilot: Umumiy va noorganik kimyo instituti

    Rasmiy opponentlar: U.J.Djusipbekov, M.Iskandarova, A.U.Erkaev

    Yetakchi tashkilot: “Maksam-Chirchik” AJ

    Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik

    I. Tadqiqotning maqsadi past navli MarkaziyQizilqumfosfat xom ashyosidan foydalanib birlamchi fosforli, azotfosforli va suyuq azotkalsiyli o‘g‘itlar, termik barqarorlikga ega bo‘lgan ammoniy selitrasi olish texnologiyalarini ishlab chiqishdan iborat.

    II. Dissertatsiya natijalarini ilmiy yangiligi:

past navli Qizilqum fosforitlarini fosforkislotali-gipsli bo‘tqa bilan o‘zaro ta’sirlashish jarayonining optimal sharoitlari o‘rganilgan va birlamchi fosforli o‘g‘it olish texnologiyasi yaratilgan;

Markaziy Qizilqum fosforit unini nitrat kislotasi bilan  parchalash usuli orqali nitrokalsiyfosfat bo‘tqasidan kalsiy nitratni ajratib, qattiq holdagi NPCa va suyuq azotkalsiyli o‘g‘itlar olingan. Nitrat kislota me’yorlari va nitratammoniykalsiyli eritma bilan ammoniyli selitra, karbamid va karbamid-ammoniyli selitra og‘irlik nisbatlariga bog‘liq ravishda suyuq azotkalsiyli o‘g‘itlarning tarkibi va xossalari o‘rtasidagi korrelyasion bog‘liqliklar aniqlangan;

fosfat qo‘shimchasining ammoniy selitrasi IV→III modifikatsion o‘zgarishlari haroratini oshirishi, issiqlik effektlarini kamaytirishi, termik parchalanishining boshlang‘ich haroratini 29 - 39°S gacha oshirishi, o‘g‘it kristall zarrachalarining o‘lchamlarini kamaytirishi, natijada azotfosforli o‘g‘itlar termik barqarorligining oshishi aniqlangan;

ammoniy selitrasi tarkibiga yuqori karbonatli Markaziy Qizilqum fosforitlarining har xil turlarini qo‘shish orqali yuqori miqdorda o‘zlashtiriladigan R₂O₅ va SaO shakllarini tutgan yangi turdagi azotfosforli o‘g‘itlar olish texnologiyasi yaratilgan.

   III. Dissertatsiyaning amaliyotga joriy etilgan ilmiy natijalari va ularning samaradorligi: Markaziy Qizilqum fosforitlarini ammoniy selitrasi suyuqlanmasiga qo‘shish orqali azotfosforli o‘g‘it olish texnologiyasi «Navoiazot» aksionerlik jamiyatida joriy qilinib, 2009 yildan hozirgi vaqtgacha umumiy qiymati 165 mlrd. so‘mlik 300 ming tonna azotfosforli o‘g‘it ishlab chiqarilib, jumladan, qiymati 7,8 mln. AQSh dollaridan ortiq 36 ming tonna o‘g‘it eksport qilindi. Bunda yiliga 100 ming tonna azotfosforli o‘g‘it ishlab chiqarishda ammoniy selitrasini tashish vaqtidagi maxsus qo‘riqlash xizmatining bekor qilinishi hisobiga 2,0 mlrd. so‘mdan ortiq mablag‘ iqtisod qilinadi. Mazkur texnologiyaning tatbiq qilinishi tanqis hisoblanuvchi kislota reagentidan foydalanmasdan 60 ming tonnadan ortiq boyitilmagan Qizilqum fosforitlarini ishlab chiqarishga jalb qilish imkonini berdi. («Navoiazot» aksionerlik jamiyatining 2014 yil 24 sentyabrdagi 7-sonli dalolatnomasi).