Аллаева Нигора Ашировнанинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар:

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берадиган фан тармоғи номи): “XVI–XIX асрнинг 70-йилларида Хива хонлиги ташқи алоқалари тарихи”, 07.00.0–Ўзбекистон тарихи (тарих фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.1.Dsc/Tar3.

Илмий маслаҳатчи: Ғуломов Хондамирмирза Ғафурович, тарих фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тарих институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса, ИК рақами: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тарих институти. DSc.06.01.2018.Tar.56.01.

Расмий оппонентлар: Юсупова Дилором Юнусовна, тарих фанлари доктори, профессор, академик; Абусеитова Меруерт Хуатовна, тарих фанлари доктори, профессор; Мавланов Уктам Махмасабирович, тарих фанлари доктори.

Етакчи ташкилот: Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатияси университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.    

II. Тадқиқотнинг мақсади: XVI–XIX асрнинг 70-йилларида Хива хонлиги ташқи алоқаларининг Марказий Осиё ҳамда Ўзбекистон давлатчилиги тарихида тутган ўрнини очиб беришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 

Хива хонлиги ташқи алоқаларини “глобал тарих” контекстида ёритиш орқали фанда мавжуд бўлиб келган Хива хонлигига “ташқи дунёдан узилиб қолган, изоляция ҳолатидаги қолоқ давлат” сифатида қарашни инкор этувчи хулосалар чиқарилган;

хонликнинг ташкил топиш жараёни, бевосита, Хоразмнинг Дашти Қипчоқ билан анъанавий алоқаларига боғлиқ ҳолда кечганлиги, унда давлат бошқаруви ва ҳокимият легитимациясининг “чингизийлар омили” асосий таъсир этувчи ҳамда маҳаллий халқ вакиллари бош ҳаракатлантирувчи куч бўлганлиги асослаб берилган;

Хива, Бухоро ва Қўқон хонликлари ўртасидаги дипломатик алоқаларнинг ўзига хос жиҳатлари, яъни қўшни ҳудудда, бошқа давлатлардаги каби доимий элчихоналари мавжуд бўлмагани ҳолда ва зиддиятли вазиятларда ҳам деярли мунтазам равишда элчилар алмашинуви йўлга қўйилганлиги ёритиб берилган;

Хива хонлиги ва Эрон ўртасидаги муносабатларнинг мазмун-моҳияти, хусусан, шийа-сунний зиддияти фақатгина диний қарама-қаршилик эмас, кўпроқ, томонларнинг иқтисодий манфаатлари ва уларни ҳимоя қилиш учун олиб борилган сиёсат билан боғлиқлиги асослаб берилган;

XIX асрда Хива хонлиги ташқи алоқаларининг характерига, айниқса Хива-Қозоқ муносабатларига жиддий таъсир кўрсатган “Россия омили”нинг кучайишига умумий сиёсий ва иқтисодий манфаатларнинг Қозоқ даштидаги тўқнашуви сабаб бўлганлиги далилланган;

дипломатик корреспонденция – “иншо” ёки “мактубот”нинг Хива хонлигидаги “иноятнома”, “истимолатнома”, “маъзиратнома”, “муволифат-нома”, “муросила”, “муҳаббатнома”, “сулҳнома”, “таҳниятнома”, “фатҳнома” сингари турлари ҳамда уларнинг дипломатик музокаралар туб моҳиятини очиб беришдаги роли аниқланган;

хорижий элчиларни қабул қилиш маросими ва “дипломатик этикет” қоидалари орқали Хива хонлиги ташқи алоқаларининг асосий механизми, хусусан, “элчилик хизмати”нинг фаолияти ва халқаро музокараларни олиб бориш тартиблари кўрсатиб берилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

XVI-XIX асрнинг 70-йилларида Хива хонлигининг ташқи алоқалари тарихини ўрганиш натижасида ишлаб чиқилган илмий хулоса ва таклифлар асосида:

Хива хонлигининг Эрон, Ҳиндистон ва Россия давлатлари билан олиб борган савдо-дипломатик алоқаларига доир маълумотлар ЎзР ФА минтақавий бўлими – Хоразм Маъмун академиясида бажарилган ФА-Ф8-047 рақамли “Хоразм давлатчилиги тарихи (энг қадимги даврлардан 1924 йилгача)” мавзусидаги фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2018 йил 4 декабрдаги 3/1255-3176-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижаларининг жорий этилиши Хива хонлигининг XVI-XIX асрлар тарихини янги маълумотлар билан тўлдиришга, хонлик ташқи алоқаларининг характерини, унинг минтақадаги геостратегик аҳамиятини очиб беришга хизмат қилган;

дипломатик музокаралар туб моҳиятини очиб беришдаги дипломатик корреспонденция – “иншо” ёки “мактубот”нинг Хива хонлигидаги “иноятнома”, “истимолатнома”, “маъзиратнома” каби турларини аниқлашдаги илмий-назарий хулосалардан ЎзР ФА Тарих институтида бажарилган ФА-Ф1-Г023 рақамли “Ўзбекистонда таълим тарихи ва тарихшунослиги: тажриба, муаммолар, ривожланиш” мавзусидаги фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2018 йил 4 декабрдаги 3/1255-3176-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижалари Хива хонилиги даргоҳида иш юритиш ва тарихнавислик масаларини ёритиб беришга хизмат қилагн;

XVII-ХIХ асрларда Хива хонлигида юзага келган ижтимоий ва маданий-маънавий муҳит, Хоразм тарихнавислик мактабининг шаклланиши борасида билдирилган илмий-назарий хулосалардан ЎзР ФА Тарих институтида бажарилган ФА-Ф1-Г023 рақамли “Ўзбекистонда таълим тарихи ва тарихшунослиги: тажриба, муаммолар, ривожланиш” мавзусидаги фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2018 йил 4 декабрдаги 3/1255-3176-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижалари Хоразмда тарихнавислик мактабининг ривожланишига катта ҳисса қўшган Абулғози Баҳодирхон, Мунис, Огаҳий ва Баёнийлар томонидан яратилган тарихий асарларнинг Хива хонлиги ташқи алоқаларини ўрганишдаги аҳамиятини очиб беришга асос бўлган;  

Хива хонлиги ва Қозоқ жузлари ўзаро алоқаларига доир маълумотлар Қозоғистон Республикаси Сулаймон Демирел номидаги университетда бажарилган “XVI-XX аср бошлари Хива ёзма ёдгорликларида қозоқлар ва Қозоғистон тарихи” мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Сулаймон Демирел номидаги университетнинг 2018 йил 22 ноябрдаги 05-2-2-14/1168-сон хати). Тадқиқотнинг илмий-назарий хулосалари Хоразм “Солномалари” ва уларнинг Қозоғистон тарихини ўрганишдаги ўрнини, Хива-Қозоқ муносабатарининг асосий омилларини очиб беришга асос бўлган, шу билан бирга, бугунги кунда Ўзбекистон ва Қозоғистон республикалари ўртасидаги илмий ҳамкорликни мустаҳкамлашга хизмат қилган.

Хива Ичан қалъа қўриқхона-музейи архивида сақланаётган ва тадқиқот жараёнида илк бор илмий муомалага тортилган Эрон шоҳи томонидан Хива хони Оллоқулихонга юборилган мактубнинг асл нусхаси (XIX аср), шунингдек, Хиванинг Бухоро ва Қўқон хонликлари, Қозоқ жузлари ҳамда Эрон давлати билан ўзаро дипломатик алоқаларига доир маълумотлар Ичан қалъа қўриқхона-музейининг илмий-тадқиқот ва маданий-маърифий ишларида, жумладан, тегишли экспозицияларни янгилашда, архив ҳужжатлари рўйхатларини тўлдиришда фойдаланилган (Маданият вазирлигининг 3 декабрдаги 01-11-08-8312-сон маълумотномаси). Тақдим этилган материаллар Хоразмнинг сўнгги ўрта асрлардаги тарихини янги материаллар асосида кенг жамоатчиликка тарғиб қилишга асос бўлган.