Давлатова Саодат Тиловбердиевнанинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар:

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берадиган фан тармоғи номи): “Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудлари анъанавий ҳунармандчилиги тарихий жараёнлар контекстида (XIX асрнинг иккинчи ярми – XXI аср бошлари)”, 07.00.07–Этнография, этнология ва антропология ва 07.00.01–Ўзбекистон тарихи (тарих фанлари). 

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақами: В.2017.2. DSc/Tar66.

Илмий маслаҳатчи: Алимова Дилором Агзамовна, тарих фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Фанлар академияси Тарих институти

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса, ИК рақами: Ўзбекистон Фанлар академияси Тарих институти, DSc.06.01.2018. Tar.56.01.

Расмий оппонентлар: Абдуллаев Улуғбек Сайданович, тарих фанлари доктори; Хакимов Акбар Абдуллаевич, санъатшунослик фанлари доктори, профессор, академик; Расулов Бахтиёр Махмуджонович, тарих фанлари доктори.

Етакчи ташкилот: Қарши давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудлари аҳолиси ҳунармандчилигидаги  трансформацион жараёнлар ХIХ асрнинг иккинчи ярми – ХХI аср бошлари тарихий давр кесимида тарихий-этнографик материаллар асосида очиб беришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 

Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятлари аҳолиси ҳунармандчилигининг жамият тараққиёти ҳамда меҳнат тақсимоти жараёнида шаклланган уй ҳунармандчилиги, буюртма ва бозор учун маҳсулот тайёрлаш жиҳатлари ҳамда ҳунар турларининг безаклар бериш ва яратилиш услублари тарихий-этнологик аспектда очиб берилган;

Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудларида ҳунармандчилик турлари (қайиқсозлик, тўқимачилик, каштачилик, гиламчилик, кулолчилик, кандакорлик, металлга ишлов бериш)нинг ривожланиши табиий-географик муҳит, хўжалик юритиш услуби, вужудга келиши, ташкилий жиҳати ва ижтимоий таркибига кўратавсифланган, уларнинг локал хусусиятлари ранги, кўриниши, ҳолати ва алоҳида турларига хосфарқланиши дала этнографик маълумотлар асосида аниқланган;

ХIХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошларида Бухоро амирлиги бекликларида ҳунармандчилик аҳолининг кундалик эҳтиёжлари (истеъмол, талаб, бозор)ни қондирувчи асосий ишлаб чиқариш вазифасини бажаришда давом этганлиги ва ҳудудларга Россиядан саноат маҳсулотларининг кириб келиши ҳамда анъанавий ҳунар турларининг инқирозга учраши, янги турлар (йўрмадўзлик, ойнасозлик, сунъий бўёқлар ишлаб чиқиш, рассомлик, ром ва мебель ясаш ва б.)нинг пайдо бўлиши, янги кўриниш (мода)нинг кириб келиши каби ўзгаришлар тарихийлик аспектда далилланган;

совет даврида саноатлашувнинг юзага келиши (индустриализация), ҳудудларда гиламчилик, дўппидўзлик, мато ишлаб чиқариш ва кулолчилик буюмларининг машина-станокларда тайёрланишининг  анъанавийликка таъсири, хонаки ишлаб чиқаришнинг саноат билан алмашинуви, артеллар ташкил этиш жараёни, воҳаларга хос ҳунар турларининг этнографик тавсифи структуравий, географик детерминизм назарий услублари асосида қиёсий кўрсатиб берилган;

мустақиллик йилларида қадимги ҳунар турларини қайта тиклаш, замонавий анъанавий кўринишларини яратишга оид давлат сиёсати, бозор муносабатларига ўтишда ҳунармандчиликда талаб, истеъмол, буюртма учун ишлаб чиқариш касаначилик, кичик бизнес ва тадбиркорлик, бозор туризми ҳолатида юзага келиши, мулкий тенглик, ҳунармандчилик модернизациясида урбанизациялашувнинг кучайиши, ҳунармандлар учун турар‑жой ва устахона-дўконларнинг яратиб берилиши, қўлда маҳсулот тайёрлаш,  техника тараққиёти хусусиятлари очиб берилган;

ҳунармандчилик буюмлари элемент, безак ва нақшларида ифодаланган рамзларнинг семантик-семиотик таҳлили, ҳунармандчиликда уста ва шогирд анъаналари, Қашқадарё воҳасига хос арвоҳи-пир, саннонпазлик, пахта силар каби урф-одат ва маросимлар ҳамда ҳунармандчилик анъаналари акс этган рисолалар (Миришкор тумани Сартарошлар Низоми, Ғузор тумани «Кори заргарони») мавжудлиги аниқланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудлари аҳолиси анъанавий ҳунармандчилигини тарихий жараёнлар контекстида ёритиш бўйича ишлаб чиқилган илмий хулоса ва таклифлар асосида:

ўзбек миллий ҳунармандчилиги буюмларининг хорижий кўргазмаларда намойиши, унутилиб бораётган ҳунар турларининг ҳудудларга оид соҳаларини тиклаш учун Республика «Ҳунарманд» уюшмаси томонидан уюштиралаётган «Навқирон Ўзбекистон», «Янги авлод», «Ташаббус» республика кўрик-танлов ва тадбирларини ташкиллаштиришда тадқиқот натижаларидан фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси «Ҳунарманд» уюшмасининг 2018 йил 12 июндаги ШР15/692-586-сон маълумотномаси). Бу ўзбек халқининг тарихий мероси, шунингдек ҳунармандчилик билан боғлиқ анъана ва урф‑одатлариини ўрганишда муҳим ўрин тутган; 

унутилган ҳунар мактаб-марказларини аниқлаш, ҳунармандчилик ишлаб чиқаришида уста‑шогирд анъаналарини татбиқ этиш ва ёшларга ҳунар ўргатишни ташкил этиш ҳамда уюшма қошида бутун республика ҳунармандлари учун «Уста-шогирд» низомини ишлаб чиқишда тадқиқот натижаларидан фойлаланилган (Ўзбекистон Республикаси «Ҳунарманд» уюшмасининг 2018 йил 12 июндаги ШР15/692-сон маълумотномаси). Натижада йўқолиб бораётган ҳунар турларини келажак авлодларга ўргатиш ва амалий санъат асари сифатида илмий ҳамда амалий аҳамиятини оширишда катта аҳамият касб этган;

ҳунар турлари, буюмларининг Россия империяси мустамлакачилиги ва совет давридаги кўринишлари бўйича ЎзР МДА ҳужжатлари, даврий матбуот материаллари асосида олинган илмий хулосалар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2014 йил 9 октябрдаги «Замонавий талабларга жавоб берувчи ва мустақиллик ғоялари асосларига мос келувчи Ўзбекистон тарихи музейини реконструкция қилиш чора-тадбирлари тўғрисидаги қарори»га кўра «1914–1915 йилларда Ўрта Осиё хонликлари даври» ва «Ҳунармандчилик» экспозиция бўлимларини қайта шакллантиришда фойдаланилган (Фанлар академиясининг 2018 йил 12 апрелдаги 3/1255-920-сон маълумотномаси). Натижада миллий ҳунармандчилик тарихи ва анъаналарини дунё жамоатчилигига танитиш, тарғиб қилиш ҳамда ҳунармандчиликни эркин ривожлантириш учун зарур шарт-шароитлар яратишда самарали хизмат қилган;

бугунги кунгача сақланиб қолган амалий санъат ва миллий ҳунармандчилик мактаблари анъаналарини асраш, халқаро миқёсда кенг тарғиб этишга оид хулосалардан Ўзбекистон амалий санъати ва халқ ҳунармандчилиги музейининг “Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудлари амалий санъат намуналари” номли экспозициясини ташкил этишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлигининг 2018 йил 10 апрелдаги 01-11-08-2386-сон маълумотномаси). Бу натижалар Қашқадарё ва Сурхондарё ҳунармандчилиги тарихи ва ҳунармандчилик буюмларининг музей экспозицияларида ёритишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади.