Ўринбаева Дилбар Базаровнанинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Халқ оғзаки ижоди: жанрий-лисоний ва лингвостатистик тадқиқ муаммолари», 10.00.01–Ўзбек  тили (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.1.DSc/Fil10.

Илмий маслаҳатчи: Каримов Суюн Амирович, филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Самарқанд давлат университети, DSс.27.06.2017.Fil.02.03.

Расмий оппонентлар: Маматов Абдуғафур Эшонқулович, филология фанлари доктори, профессор; Муҳамедова Саодат Ходойбердиевна, филология фанлари доктори, профессор; Айимбетов Максет Куллиевич, филология фанлари доктори, профессор.

Етакчи ташкилот: Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбек халқ оғзаки ижоди жанрлари – достон, мақол, топишмоқ, эртак, қўшиқлар тилининг фонетик, лексик ва грамматик ўзига хосликларини лингвостатистик ва лексикографик нуқтаи назардан таҳлил қилиш ҳамда ўзбек фольклорининг луғавий-мажмуий бойлигини ўзида мужассам қилувчи компьютер-ахборот услуби учун лингвистик таъминот яратишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

«Алпомиш», «Рустамхон» ва «Равшан» достонлари, мақол, топишмоқ, эртак, қўшиқ жанрларининг алфавитли, частотали, терс ва изоҳли луғатлари тузилиб, компьютер ёрдамида тузилган луғатларнинг ўзбек луғатшунослиги тизимидаги ўрни ва афзалликлари асосланган;

танланган матнларда қўлланган барча сўз шаклларининг қўлланилиш миқдори аниқланган ва статистик-ахборот талабларига кўра моделлаштиришнинг ахборот етишувчанлиги, модел кўплиги тамойиллари очиб берилган;

фольклор асарлари тилини компьютер ёрдамида статистик қайта ишлаш натижасида частотали луғатнинг турли зоналарида эҳтимолий ва кам қўлланган сўз шакллари асосида матнни тўлдириш йўллари, сўз шаклларининг ўртача қайталаниши ва синтетизм коэффициентлари асосида матнда ижодкорнинг сўз қўллаш маҳорати, матнни лингвистик индивидуаллиги аниқланган;

танланма матнлардаги сўз туркумлари ва уларнинг грамматик кўрсаткичлари квантитатив таҳлил этилиб, ўзига хос типологик табиати, жанрий хусусиятлари ёритилган;

достон, мақол, топишмоқ, эртак ва қўшиқлар матнларидаги сўз шаклларнинг лингвопоэтик имкониятлари аниқланиб, бадиий-эстетик қиммати исботланган;

электрон луғат ҳамда дастурий таъминот учун лингвистик таъминот, яъни фонетик, лексик, грамматик базани яратиш бўйича тавсиялар асосланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Ўзбек халқ оғзаки ижоди жанрлари матнининг компьютер-корпуси ҳамда ўзбек халқ оғзаки ижоди асарлари тилининг тил-нутқ тизимида тутган ўрни ва аҳамияти хусусидаги лингвостатистик натижалар асосида:

ёрдамчи сўз – кўмакчи, боғловчи, юклама, алоҳида сўз туркумлари – модал, ундов, тақлид сўзларнинг ўзбек халқ оғзаки ижоди асарлари тилида синтактик деривация жараёнида у ёки бу характердаги дериватлар сифатида шаклланишига оид мисоллардан ОТ-Ф8-062 рақамли «Тил тараққиётининг деривацион қонуниятлари» мавзусидаги фундаментал илмий тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 31 октябрдаги 89-03-3698-сон маълумотномаси). Натижада дериватларнинг шаклланишига доир масалаларни мукаммаллаштириш имконияти яратилган;

тадқиқот хулосаларидаги абжўш, беллик, биқтирма, дастгир, дим, иззиламоқ, кайвон, кашал, мастон, сурги каби лексемаларнинг изоҳларидан ФА-Ф8-034 рақамли «Ўзбек тили лексикаси ва терминологиясининг ривожланиш тамойиллари» мавзусидаги фундаментал илмий тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2018 йил 24 декабрдаги 3/1255-3362-сон маълумотномаси). Олинган натижаларнинг қўлланилиши  луғатдаги лексикографик таҳлилларни такомиллаштиришга, сўз маъноларини ойдинлаштиришга хизмат қилган;

тадқиқот юзасидан нашр эттирилган луғатларидан Носирхожа валади Мансурхожанинг «Лайли ва Мажнун», «Китоби Санубар» достонларини ва музей каталогини нашрга тайёрлашда Ф1-ФА-055746 рақамли «Марказий Осиё халқлари қўлёзма ёдгорликларини тадқиқ этиш. Ўзбекистон шоир ва ёзувчилари архивини илмий тавсифи ва нашр қилиш» мавзусидаги фундаментал тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2018 йил 24 декабрдаги 3/1255-3362-сон маълумотномаси). Илмий хулосаларнинг татбиғи орқали достон ва каталогларнинг натижавийлиги ошган;

достон, мақол, топишмоқ, эртак ва қўшиқлар матнлардаги сўз шаклларнинг лингвопоэтик имкониятлари аниқланиб, бадиий-эстетик қиммати натижалар асосида «Ўзбек халқ достонларининг частотали изоҳли фразеологик луғати» (ISBN 452-2008/2043), «Ўзбек халқ оғзаки ижоди асарлари тилининг қиёсий частотали луғати» (ISBN 978-9943-4584-7-5) каби луғатлар яратилган. Ушбу луғатларнинг қамрови остига кирувчи термин ва лексемаларнинг миқдори ҳамда уларнинг  изоҳлари маънодорлиги ошган;

сўз шаклларининг ўртача қайталаниши ва синтетизм коэффициентлари асосида матнда ижодкорнинг сўз қўллаш маҳорати, матнни лингвистик индивидуаллиги бўйича натижалар Самарқанд вилоят телерадиокомпаниясининг «Ойдин оқшом», «Фарзандим дилбандим» кўрсатувларини, Сирдарё вилоят телерадиоканалининг «Тема дня» эшиттиришини тайёрлашда фойдаланилган (Самарқанд вилоят телерадиокомпаниясининг 2018 йил 20 ноябрдаги 09-01/527-сон; Сирдарё вилоят телерадиоканалининг 2018 йил 18 ноябрдаги 1723-сон маълумотномалари). Натижада мазкур эшиттириш ва кўрсатувларнинг илмий-оммабоплиги таъминланган ҳамда янги манбалар билан бойиган.