Турдиалиев Умид Мухтаралиевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Аммоний нитрат суюқланмаси ва бентонит гиллари асосида ёпишқоқлиги ва портловчанлик ҳавфи бўлмаган аммиакли селитра олиш технологияси», 02.00.13–Ноорганик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2018.2.DSc/Т217.
Илмий маслаҳатчи: Намазов Шафоат Саттарович, техника фанлари доктори, профессор, академик.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Умумий ва ноорганик кимё институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат техника университети «Фан ва тараққиёт» ДУК, DSc.27.06.2017.K/T.03.01 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Эркаев Актам Улашевич, техника фанлари доктори, профессор; Искандарова Мастура, техника фанлари доктори, профессор; Каипбергенов Атабек Тулепбергенович, техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Наманган муҳандислик-технология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: аммоний нитрати суюқланмаси ва маҳаллий бентонит гиллари асосида агрокимёвий хоссасини сақлаган, яхшиланган физик-кимёвий ва портлаш ҳавфи камайган хоссаларга эга ёпишқоқлиги бўлмаган ва термик барқарор амиакли селитра олиш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Ўзбекистон бентонит гилларининг физик-кимёвий ва физик-механик хоссаларини аниқлаш асосида аммиакли селитрани (АС) модификацияловчи сифатида яроқлилиги аниқланган;
бентонит гилларининг мақбул намлиги (1–1,5%) ва зарралар ўлчами (0,04 мм), АС:БГ=100:(1–1,5) оғирлик нисбатлари топилган, натижада ёпишқоқлиги бўлмаган АС доналари мустаҳкамлиги брусит ва магнезит каби импорт қўшимчалари билан бўлган селитрага нисбатан 1,5–2 баробар, ёпишқоқлиги эса 2–3 баробар камайганлиги исботланган;
АСнинг бентонитга мақбул нисбатида (100:22) унинг портловчилик хоссаси пасайиб, маҳсулотнинг ғовоқлиги ва шимилиш даражаси тоза NH4NO3га нисбатан мос равишда 4,9 ва 1,8 баробар кам, доналар мустаҳкамлиги эса 6,5 баробар ошгани исботланган.
бентоселитра суюқланмасини совитишда тоза АС дан фарқли улароқ III фазанинг йўқолиши ва тўғридан-тўғри IV®II га полиморф ўтишнинг ҳосил бўлиши, у ўз навбатида ҳарорат ўзгаришларида (25–55°С) доналар бузилмасдан АСнинг барқарор қолиши аниқланган;
бентонит гилининг кристаллик тузилишни зичлаштириши ҳисобига АСнинг структура бузилиш ҳароратини 211 дан 245оС гача оширганлиги ва унинг парчаланишини секинлаштирувчи сифатида таъсир кўрсатиши, АС ни қиздиришда бентонит гили ижобий буферли таъсир кўрсатиши ва унинг рН кўрсаткичини барқарорлашириши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Аммоний нитрат суюқланмаси ва бентонит гиллари асосида ёпишқоқлиги ва портловчанлик ҳавфи бўлмаган аммиакли селитра олиш технологияси ишлаб чиқиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
донадорланган аммиакли селитра олиш усулига Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти олинган (№IAP 05400, 2017 й.). Натижада АСни бентонит гили ёрдамида модификациялаш орқали азотли ўғитнинг ёпишқоқлигини камайтириш, мустаҳкамлигини ва термик барқарорлигини ошириш имконияти яратилган;
бентонит гиллари қўшимчали термик барқарор АС технологияси «Навоиазот» АЖда амалиётга жорий қилинган («Ўзкимёсаноат» АЖнинг 2018 йил 23 ноябрдаги 03-603/А-сон маълумотномаси). Натижада пахта хомашёсининг ҳақиқий қўшимча ҳосили ўртача 6,45% (ёки 1 та ўсимликга 7,15 г ва 1 га ҳисобида пахтанинг қўшимча ҳосили–3,5 центнер) ошириш имконини берган;
модификациялаштирилган селитра олиш технологияси «Навоиазот» АЖда амалиётга жорий этилган («Навоиазот» АЖнинг 2018 йил 30 ноябрдаги 12321-сон маълумотномаси). Натижада ёпишқоқлиги бўлмаган АС ишлаб чиқаришида четдан келтирилаётган магнезитли қўшимчани бентонит гилига алмаштириш қўшимча хом ашёсин таннархини 9 баробар, тайёр маҳсулот бентоселитра таннархини эса оддий аммиакли селитрага нисбатан 1,2–1,5 баробар камайтириш имконини берган.
