Султонова Шохиста Мухаммаджановнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Муқаддас матнларда замон категориясининг лингвомаданий хусусиятлари”, 10.00.11 – Тил назарияси. Амалий ва компьютер лингвистикаси (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B.2018.4.PhD/Fil110.

Илмий-тадқиқот иши бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети ҳузуридаги, DSc.27.06.2017.Fil.05.02.

Илмий раҳбар: Маматов Абди Эшонқулович,филология фанлари доктори, профессор.

Расмий оппонентлар: Улуқов Носиржон Муҳаммадалиевич, филология фанлари доктори, профессор; Нурмонова Дилфуза Абдулҳамидовна,филология фанлари номзоди, доцент.

Етакчи ташкилот: Тошкент давлат шарқшунослик институти.

II. Тадқиқотнинг мақсади: муқаддас матнларда замон категориясини ифодаловчи темпорал сўзларнинг лингвомаданий хусусиятларини очиб беришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

инсонларнинг замон тўғрисидаги таассуротлари асосида шаклланган замон моделлари асосий икки модел – маиший (профан) ва муқаддас (сакрал) моделлар таркибида субкатегориал моделлар сифатида мавжуд бўлиши ҳамда ҳаётнинг турли жабҳаларида ё маиший, ё муқаддас замонни ифодалашга хизмат қилиши асосланган;

замон категориясининг вербаллашувини тил ва маданият уйғунлигида ўрганишда халқнинг замон ҳақидаги содда тасаввурлари ва муқаддас матнлардаги замон таълимоти ҳамда уларни ифодаловчи темпорал сўзларнинг ҳаётнинг асосий атрибутлари қаторига ўтиш динамикасини инобатга олиш муҳимлиги исботланган;

муқаддас матнлардаги темпорал сўзларнинг лингвомаданий жиҳатини ўрганиш оламнинг лисоний манзарасини ташкил қилувчи компонентлардан бири ҳисобланган замон ҳақида янада тўлароқ, синтетик тасаввурни ҳосил қилиши далилланган;

халқ онги ва тасаввурида шаклланган ҳамда мақол, матал, ибораларда воқеланадиган замон маданий кодининг аксиологик хусусияти муқаддас матнлардаги замон таълимоти заминида юзага келганлиги асосланган;

муқаддас матнлардаги динга оид темпорал сўзларнинг кундалик ҳаётда маишийлашуви (профанацияси)да уларнинг семантик таркибида мавжуд муқаддаслик семаси туфайли лингвомаданий хусусияти фаоллашиши очиб берилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Муқаддас матнларда замон категориясининг талқини, унинг лингвомаданий хусусиятларининг темпорал сўзлар, фразеологик бирликлар, мақол ва маталларда ифодаланишини тaдқиқ этишга оид илмий натижалар ва амалий таклифлар асосида:

муқаддас матнларда замон категориясининг муқаддас (сакрал) ва маиший (профан) моделлари, уларни вербаллаштирувчи темпорал сўзларни тил ва маданият уйғунлигида ўрганишда халқнинг замон ҳақидаги содда тасаввурлари ҳамда муқаддас матнлардаги замон тўғрисидаги таълимотнинг муҳим ўрин тутиши, ушбу темпорал сўзларнинг лингвомаданий жиҳатлари оламнинг лисоний манзарасини ташкил қилувчи компонентлардан бири ҳисобланган замон ҳақида янада тўлароқ, синтетик тасаввурни ҳосил қилиш имконини бериши тўғрисидаги илмий натижалардан Самарқанд давлат чет тиллар институтида бажарилган ОТ-Ф8-062 рақамли «Тил тараққиётининг деривацион қонуниятлари» фундаментал лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 23 августдаги 89-03-3018-сон маълумотномаси). Натижада тилни антропоцентрик парадигма доирасида тадқиқ этиш асосида маиший (профан) ва муқаддас (сакрал) замон моделлари, шунингдек, уларни ташкил қилувчи субкатегориал моделлар каби янги тушунчалар орқали замон тушунчасининг моҳияти тўлиқ очиб берилган;

муқаддас матнлардаги темпорал сўзларнинг лингвомаданий жиҳатлари оламнинг лисоний манзарасини ташкил қилувчи компонентлардан бири ҳисобланган замон ҳақида янада тўлароқ, синтетик тасаввурни ҳосил қилиши, халқ онги ва тасаввурида шаклланган замон маданий кодининг аксиологик хусусиятлари муқаддас матнлардаги замон таълимоти заминида юзага келганлиги хусусидаги илмий хулосалар Тошкент давлат педагогика университетида бажарилган ИТД-1-07 рақамли «Тилшунослик асослари фанидан дарслик, ўқув-услубий мажмуа ва уларнинг электрон нусхаларини яратиш» номли амалий лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 23 августдаги 89-03-3018-сон маълумотномаси). Натижада ушбу амалий лойиҳа доирасида бакалавриат йўналиши учун лексикология, умумий тилшунослик, маданиятлараро мулоқот ва таржимашунослик бўйича яратилган ўқув қўлланмаларни тайёрлашда замон категориясининг моҳиятини изоҳлашда фойдаланилган;

тилнинг турли бирликлари воситасида замон категориясининг оламнинг лисоний манзарасида намоён бўлишидаги миллий ўзига хослиги тўғрисидаги таҳлилий фикрлардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг «O‘zbekiston» телерадиоканали ДУК «Маданий-маърифий ва бадиий эшиттиришлар» муҳарририяти томонидан «Бедорлик» дастурининг 2018 йил 11 августдаги сонида эфирга узатилган радиоэшиттиришида фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси, «Ўзбекистон телерадиоканали» давлат унитар корхонасининг 2018 йил 10 августдаги 8-1-138-сон маълумотномаси). Натижада муқаддас матнларда замон тушунчасининг талқини, унинг турли тил бирликларида воқеланиши  ёритиб берилган ҳамда оламнинг лисоний манзарасида замон категориясининг миллий ўзига хослигини асослашда муҳим манба бўлиб хизмат қилган.