Жумаева Феруза Ураловнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Полисемем лексемалар доирасидаги синоним  ва антоним семалар тадқиқи», 10.00.01–Ўзбек тили (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2018.3.PhD/Fil.483.

Илмий раҳбар: Дадабаев Хамидулла Арипович, филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Жиззах давлат педагогика институти.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.27.06.2017.Fil.05.02.

Расмий оппонентлар: Искандарова Шарифа Мадалиевна, филология фанлари доктори, профессор; Муҳамедова Саодат Худойбердиевна, филология фанлари доктори, профессор.

Етакчи ташкилот номи: Ўзбекистон Фанлар Академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқот мақсади: полисемем лексемалар доирасидаги синоним семалар парадигмаси ва антоним семалар муносабатини тадқиқ этиш, лисоний ва нутқий жиҳатлари, лингвистик, лингвопоэтик, сатҳдаги ўрни,  тавсифи, таснифи, турлари, пайдо бўлиш хусусиятлари ва омилларини очиб беришдан иборат. 

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

сўз, лексема, семема, сема ва эманинг ифода, мазмун жиҳатдан фарқли томонлари, тил ва нутқдаги имкониятлари лексик-семантик, морфологик, синтактик омиллар асосида аниқланган;

полисемем лексемаларнинг таркибини ташкил этувчи ҳосила, кўчма, фигурал маъноларнинг фарқли томонлари умумий (боғловчи)  ва асословчи семалар  воситасида очиб берилган;

синоним ва антоним семаларнинг воқеланиши лексемалар, семемалар,  семалар ҳамда лексик-семемик, лексик-семик бирликлар асосида тадқиқ этилган;

омоним, синоним, антоним, градуоним, гипироним лексемалар доирасида синоним ва антоним семаларнинг юзага чиқиши денотатив, дереват, потенциал, грамматик семаларга таянган ҳолда аниқланган;

полисемем лексемалар доирасидаги синоним ва антоним семаларнинг семема таркибидаги ўрни; релятив, дереват, потенциал семалар таъсирида ҳосил бўлган ядро семасида воқеланиши; тузилиши, туркуми ҳар хил бўлган сўзлар доирасида ҳосил бўлиши; синтактик боғланишлар асосида юзага чиқиши;  бадиий матндаги имкониятлари семантик тадқиқ усулига таянилган ҳолда очиб берилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Полисемем лексемалар доирасидаги синоним  ва антоним семалар тадқиқи бўйича олинган натижалардан:

Полисемем лексемаларнинг воқеланиш тамойиллари, уларнинг омоним лексемалардан фарқланиши ва лексик маъно тараққиётига доир келтирилган диссертация натижалари ва хулосаларидан ҳамда тадқиқотда келтирилган ёлғиз, тор, қўшалоқ,  ғашлик, айём, бўш, том, эшик шер, йўлбарс, қоплон, баланд, осмон, таг-томири, кўпиртирмоқ, шиширмоқ, ип, ўткир, турмоқ, уятли, уятсиз, маҳсул, мева, аёл, оила, оқшом, тун, қора, малак, қуйруқ, дум, суюқ, атала, деди-деди, дев, девқомат, арслон, бургут, мард, номард, барно, бўйдоқ, туядай, игнадай, ўғри, девортешар, тўғри, ниҳол, кўчат, дарахт, қуён, булбул, зоғ, ёруғ, хазон каби лексемаларнингсиноним ва антонимсемалар асосида таҳлилиданФА-Ф1-Г041 рақамли фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 11 сентябрдаги  89-03-3270-сон маълумотномаси). Натижада, тегишли луғавий бирликларнинг маъноларига изоҳ беришда аниқлик қиритилган. 

Cиноним семали полисемем лексемаларнинг бирикма ҳосил қилиши (Мусичадай беозор одам), нутқ таркибида уюшиқ бўлаклар ҳолида келиб маънони кучайтириш учун хизмат қилиши (Тоғани [тоғанинг суратини] айниқса беш кетадиган қилиб чизибди. Хўп вақтида буюрган эканми. Бўлмаса қуруқдан-қуруқ, сўппайиб кириб боришарди (М. Мансуров. Ёмби)), сўз бирикмаси ва сўзнинг антоним семаларни ҳосил қилиши (нархнинг тушиши-арзонлашиш, нархнинг кўтарилиши-қимматлашиш), антоним семаларга эга бўлган лексемалар мослашувли бирикмани ҳосил қилишига (кўрмаганнинг кўргани қурсин, тонг қоронғуси, тун ёруғи) оидтаҳлилларданОТ-Ф8-062 рақамли фундаментал тадқиқот лойиҳаси доирасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 27 августдаги 89-03-3057-сон маълумотномаси). Натижада, бундай таҳлиллар тил тараққиётининг деривацион қонуниятларига доир назарий умумлашмалар чиқаришга хизмат қилган.

Ўзбекистон миллий телерадиокомпаниясининг Жиззах вилояти телевидениеси орқали 2018 йил 15 май куни намойиш этилган “Фан уфқлари” кўрсатувида сўз маъносининг бойишида синоним ва антоним семаларнинг таъсири ва нуқдаги имкониятлари ҳақидаги  маърузасидан фойдаланилган (Жиззах вилояти телерадиокоманиясининг 02-08/567-сон маълумотномаси). Натижада кўрсатувнинг мазмуни янги манбалар билан бойиган ва илмий-оммабоплиги таъминланган.