Султанова Гавхар Каримовнанинг
иқтисодиёт фанлари доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берадиган фан тармоғи номи): «Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш шароитида Ўзбекистон экспортини диверсификация қилишнинг назарий ва услубий жиҳатлари», 08.00.09 – Жаҳон иқтисодиёти (иқтисодиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.4.DSc/Iqt604
Илмий раҳбар: Сиражиддинов Нишанбай, иқтисодиёт фанлари доктори, профессор
Диссертация бажарилган муассаса номи: Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети, DSc.11/25.08.2022.I.24.03 
Расмий оппонентлар: Бекмуродов Адҳам Шарипович, иқтисодиёт фанлари доктори, профессор, Алимов Равшан Арифович, иқтисодиёт фанлари доктори, профессор, Аъзам Сардор Эркин ўғли, иқтисодиёт фанлари доктори, катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот номи: Тошкент давлат иқтисодиёт университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Илғор халқаро тажрибанинг фундаментал ва амалий академик тадқиқотлари асосида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш шароитида Ўзбекистон экспортини диверсификация қилишни жадаллаштириш бўйича илмий асосланган тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Экспортни диверсификация қилишнинг замонавий концепцияларини чуқур таҳлил қилиш асосида АКТ индексининг ривожланаётган мамлакатларни экспорт товар консентрацияси ва экспорт диверсификацияси индексларига таъсири эконометрик баҳоланган. Бошқа шартлар тенг бўлганида, АКТ индексининг бир қийматга ошиши экспорт концентрацияси индексининг 0,0339 қийматга ва экспорт диверсификацияси индексининг 0,0968 қийматга пасайишига олиб келиши аниқланган.
Ривожланаётган мамлакатларда АКТ индекси ва экспорт товар консентрацияси индекси ўртасидаги муносабатларга инсон капиталининг сезиларли таъсири тизимли ГММ баҳолаш моделидан фойдаланиш асосида аниқланган ва исботланган. Инсон капитали сифати юқори бўлса, АКТ индексининг ўсиши экспорт концентрацияси индексининг пасайишига ёрдам беради, бу эса ривожланаётган мамлакатларда экспорт диверсификациясини жадаллаштиришда инсон капитали сифати ва АКТ ривожланишининг муҳимлигини асослаб беради.
Кузнец экологик эгри чизиғи гипотезасини ҳисобга олган ва панел авторегрессияси ва тақсимланган лаг усулидан фойдаланган ҳолда, глобал миқёсда, шунингдек, ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар контекстида, умумий Тҳеил индекси ва унинг таркибий қисмларининг экологик изга таъсири эмпирик баҳоланган. Умумий Тҳеил индекси ва интенсив маржа компонентининг бир қийматга ошиши ривожланган мамлакатлар гуруҳида экологик изнинг 3,65% ва 3,86% камайишига ва ривожланаётган мамлакатлар гуруҳида экологик изнинг, мос равишда, 4,8% ва 5,12% ошишига олиб келиши исботланган. Ўзбекистонда экспорт товар концентрацияси индексининг 1% га кўтарилиши қисқа муддатда экологик изнинг 0,2% га, узоқ муддатда эса 0,19% ошишига олиб келиши биринчи марта ҳисобланган.
Қисқа ва узоқ муддатли истиқболда Ўзбекистон экспортининг товар таркиби ва географик йўналишини диверсификация қилиш имкониятлари “Маҳсулот майдони” (Продуcт Спаcе) усули ва ИТC экспорт салоҳияти харитаси (ИТC Эхпорт Потентиал Мап) методологиясидан фойдаланиш асосида аниқланган.
УНCТАД ишлаб чиқариш салоҳияти индекси таркибий қисмларини таҳлил қилиш асосида экспортни диверсификация қилишни чуқурлаштириш мақсадида Ўзбекистоннинг ишлаб чиқариш имкониятларини оширишнинг асосий йўналишлари белгилаб берилган. Қисқа ва узоқ муддатга мўлжалланган аниқ чора-тадбирларни кўрсатувчи, аниқланган муаммолар, уларни ҳал этиш бўйича таклифлар ва амалга оширишдан кутилаётган натижаларни ўз ичига олган, экспортни диверсификация қилишни жадаллаштириш бўйича комплекс механизм ишлаб чиқилган.
Ўзбекистон экспортини диверсификация қилишни чуқурлаштириш ва экспорт таркибида юқори қўшилган қийматга эга бўлган товарлар улушини ошириш мақсадида илғор хорижий тажрибани ўрганиш асосида экспортни молиялаштиришнинг замонавий механизмлари, жумладан, экспорт факторинги ва таъминот занжирини молиялаштириш таклиф этилган. 
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш шароитида Ўзбекистон экспортини диверсификация қилишнинг назарий ва услубий жиҳатларини тадқиқ қилиш боʻйича олинган илмий натижалар асосида:
Диссертация ишининг биринчи илмий янгилиги, ривожланаётган мамлакатлар экспортининг консентрация ва диверсификация индексларига АКТ индексининг таъсирини эконометрик баҳолаш натижаларидан Ўзбекистонда экспорт диверсификациясини чуқурлаштиришнинг асосий йўналишларини аниқлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чора-тадбирларини ишлаб чиқишда ҳамда илмий-таҳлилий материалларни тайёрлашда фойдаланилган (Оʻзбекистон Республикаси Инвестициялар, саноат ва савдо вазирлигининг 2025-йил 28 февралдаги 03-21-00207-сонли маълумотномаси; ЖИДУ “ЖСТ кафедраси” лойиҳасининг 2024-йил 14-ноябрдаги № 128/24-сонли маълумотномаси).
Диссертация ишининг иккинчи илмий янгилиги, ривожланаётган мамлакатларда АКТ индекси ва экспортнинг товар концентрацияси индекси ўртасидаги муносабатларга инсон капиталининг сезиларли таъсири мавжудлиги хулосадан ЖСТга аъзо бўлиш жараёнида Ўзбекистон экспортини диверсификация қилишни чуқурлаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш ҳамда илмий-таҳлилий материалларни тайёрлашда фойдаланилган (Оʻзбекистон Республикаси Инвестициялар, саноат ва савдо вазирлигининг 2025-йил 28 февралдаги 03-21-00207-сонли маълумотномаси; ЖИДУ “ЖСТ кафедраси” лойиҳасининг 2024-йил 14-ноябрдаги № 128/24-сонли маълумотномаси).
Диссертация ишининг учинчи илмий янгилигидан, хусусан, экспортни диверсификация қилиш жараёнида экологик барқарорликни таъминлаш мақсадида Ўзбекистоннинг экологик сиёсатини такомиллаштириш бўйича таклифларидан “ЖСТ кафедраси” лойиҳаси доирасида ташкиллаштирилган хорижий ва республика илмий амалий конференциялар, давра суҳбатлари материаллари ҳамда илмий-таҳлилий материалларни тайёрлашда фойдаланилган (ЖИДУ “ЖСТ кафедраси” лойиҳасининг 2024-йил 14-ноябрдаги № 128/24-сонли маълумотномаси).
Диссертация ишининг тўртинчи илмий янгилиги, Ўзбекистон экспортининг товар таркиби ва географик йўналишини диверсификация қилиш имкониятларини белгилаб берувчи таҳлил натижаларидан Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023-йил 11-сентябрдаги ““Ўзбекистон - 2030” стратегияси тўғрисида”ги ПФ-158-сон Фармонининг кичик ва ўрта бизнеснинг халқаро бозорларга чиқишига имкониятларни кенгайтириш, микро молиялаштиришни ривожлантириш, инновациялар ва стартапларни қўллаб-қувватлаш ҳамда йирик бизнес билан кооперацияни ривожлантиришнинг янги инструментларини амалиётга жорий этиш бўйича самарадорлик кўрсаткичларида ўз аксини топган (Оʻзбекистон Республикаси Инвестициялар, саноат ва савдо вазирлигининг 2025-йил 28 февралдаги 03-21-00207-сонли маълумотномаси).
Диссертация ишининг бешинчи илмий янгилигидан, хусусан, Марказий Осиё давлатларининг чегарадош ҳудудларида эркин савдо зоналари, трансчегаравий иқтисодий ҳамкорлик зоналари, трансчегаравий эркин иқтисодий зоналар ва ўсиш учбурчаги каби халқаро иқтисодий ҳамкорлик зоналари ва қўшма кластерларни яратиш орқали экспортни диверсификация қилиш мақсадида Ўзбекистон корхоналарининг глобал ва минтақавий қўшилган қиймат занжирларига интеграциялашувини чуқурлаштириш таклифи Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2024-йил 6-августдаги ““Марказий Осиё” халқаро саноат кооперацияси маркази” эркин иқтисодий зонасини ташкил этиш тўғрисида”ги ПҚ-283-сонли қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2024-йил 13-майдаги ““Термиз халқаро савдо маркази” эркин савдо зонаси фаолиятини йўлга қўйиш ва ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-176-сонли қарори ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2024-йил 28-февралдаги ““Озбекистон – Туркманистон” эркин савдо зонасини ташкил этиш тўғрисида”ги ПҚ-90-сонли қарорида ушбу таклиф ўз аксини тўпган. Мазкур илмий таклифнинг амалиётга жорий этилиши натижасида, Ўзбекистон Республикасида хўжалик юритувчи субектларнинг минтақавий ва халқаро қўшилган қиймат занжирларига уланиш, ҳамда республикада ишлаб чиқарилаётган товарларининг экспорт бозорини диверсификация қилиш имкони яратилган (Оʻзбекистон Республикаси Инвестициялар, саноат ва савдо вазирлигининг 2025-йил 28 февралдаги 03-21-00207-сонли маълумотномаси).
 Диссертация ишининг олтинчи илмий янгилигидан, хусусан, экспорт фаолиятини молиявий қўллаб-қувватлаш механизмини такомиллаштириш бўйича таклифлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021-йил 14-январдаги “2021-йилда Ўзбекистон Республикаси экспорт салоҳиятини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-4949-сонли қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020-йил 21-октябрдаги “Экспорт фаолиятини молиявий қўллаб-қувватлашни янада кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-6091-сонли фармони ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019-йил 24-майдаги “Экспорт фаолиятини молиялаштириш ва суғурта ҳимояси механизмларини кенгайтириш чора-тадбирлари тўгрисида”ги ПҚ-4337-сонли қарорида ўз аксини топган. Мазкур илмий таклифларнинг амалиётга жорий этилиши натижасида, экспорт фаолиятини молиявий қўллаб-қувватлаш механизми такомиллаштириштирилиб, республика экспорт салоҳиятини ошириш имкони яратилган (Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 2025-йил 13-февралдаги 08-06/70-сонли маълумотномаси; Оʻзбекистон Республикаси Инвестициялар, саноат ва савдо вазирлигининг 2025-йил 28 февралдаги 03-21-00207-сонли маълумотномаси). 
Ўзбекистонда экспортни молиялаштириш ҳажмини ошириш мақсадида факторинг операцияларини тартибга солувчи миллий қонунчиликни халқаро стандартлар ва меъёрларга мувофиқлаштириш, факторинг хизматларини кўрсатувчи кредит ташкилотлари ходимларини ўқитиш ва малакасини ошириш, факторингдан фойдаланиш имкониятлари тўғрисида тадбиркорларнинг билим ва хабардорлик даражасини ошириш, ихтисослашган факторинг ташкилотлари томонидан факторинг хизматларини кўрсатиш амалиётини жорий қилиш орқали экспорт факторингини кенгроқ қўллаш таклифи Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2024-йил 12-августдаги “Факторинг хизматлари бозорини жадал ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-109-сонли фармонида ўз аксини топган. Мазкур илмий таклифларнинг амалиётга жорий қилиниши натижасида, Ўзбекистон Республикаси тадбиркорлик субектлари учун ташқи савдо операцияларида факторинг операцияларини кенг қўллаш имкони яратилган (Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 2025-йил 13-февралдаги 08-06/70-сонли маълумотномаси).