Хамракулова Хуршида Кувватовнанинг

фан докторлик (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берадиган фан тармоғи номи): “ХХ аср ўзбек насрида ҳаёт ва ўлим муаммосининг бадиий талқинлари”, 10.00.02– Ўзбек адабиёти (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.1.DSc/Fil19.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат педагогика университети.

Илмий маслаҳатчи: Норматов Умарали, филология фанлари доктори, профессор.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти, DSc.27.06.2017.Fil.46.01.

Расмий оппонентлар: Қуронов Дилмурод Ҳайдаралиевич, филология фанлари доктори, профессор; Умуров Ҳотам Икромович, филология фанлари доктори, профессор; Каримов Баҳодир Нурметович, филология фанлари доктори, профессор.

Етакчи ташкилот: Фарғона давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: ҳаёт ва ўлим муаммосини адабий-эстетик категория сифатида аниқлаштириш, танатологиянинг ХХ аср ўзбек насрида тутган ўрнини кўрсатиш орқали тириклик ва ўлим фалсафасининг ўзбек адабиётидаги илмий-назарий асосларини белгилашдан иборатдир.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:

ХХ аср ўзбек насрида ҳаёт ва ўлим муаммосининг бадиий талқини адабий-эстетик категория сифатида асосланган;

тириклик ва ўлим чегарасидаги инсоннинг ўлимолди ҳолатларининг бадиий тадқиқи натижасида персонажни ўлимга олиб борувчи ижтимоий-психологик омиллар далилланиб, ёзувчи ижод концепциясига оид тамойиллар очиб берилган;

персонаж ўлимолди вазиятларининг бадиий талқинини бериш орқали муаммонинг худкушлик ва падаркушликка оид адабий-эстетик ва ижтимоий-психологик сабаблари аниқланган;

ХХ аср ўзбек насрида ҳаёт ва ўлим масалаларини илмий-назарий жиҳатдан очиб бериш натижасида муаммонинг умумбашарий аҳамияти кўрсатиб берилган;

мустақиллик даври адабиёти ҳаёт ва ўлим муаммосининг бадиий талқини борасида полисемантик хусусиятга эгалиги насрнинг турли жанрлари мисолида очиб берилган;

янги ўзбек адабиётида ҳаёт ва ўлим муаммосининг турли талқинлари юзага келганлиги жадид адабиёти, шўро адабиёти, мустақиллик даври адабиёти мисолида босқичма-босқич асослаб берилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:

ҳаёт ва ўлим муаммосини адабий-эстетик категория сифатида ўрганиш, ХХ аср ўзбекнасрида ҳаёт ва ўлим муаммосига концептуал ёндашиш, уни йигирманчи аср ўзбек адабиёти даврлари нуқтаи назаридан таҳлил қилиш, мазкур муаммонинг юзага келиш сабабларини аниқлаш, персонаж ўлимолди вазиятларининг бадиий талқини, худкушлик ва падаркушлик муаммоларининг бадииятда акс этиши бўйича олинган илмий натижалар асосида:

ХХ аср шўро даври ва мустақиллик даври адабиёти намуналарини жаҳон адабиёти намуналари билан қиёслаб ўрганиш асносида шахс фожиаси ва ижтимоий-психологик мауммоларнинг умумий ва хусусий ҳолатларидан келиб чиқувчи типологияга доир хулосаларидан ФА–Ф1-Г040 рақамли “Ўзбек адабиёти қиёсий адабиётшунослик аспектида: типология ва адабий таъсир” фундаментал лойиҳасида фойдаланилган (Фанлар академиясининг 2018 йил 16 августдаги 311255-2186-сон маълумотномаси). ХХ аср ўзбек насрида ҳаёт ва ўлим муаммосининг бадиий талқинлари романлардаги ҳаёт ва ўлим масаласининг алоҳида назарий манба сифатида адабиётшуносликда ўрганилиши жоиз деган хулосаларга асос бўлган;

ҳаёт ва ўлим муаммосининг ўзгариши, ривожланиши, ўзаро алоқадорлиги ва узвий боғлиқлиги, муаммонинг босқичлараро ўхшаш ва фарқли томонлари, падаркушлик ва худкушлик масаласининг бадииятдаги ечими  унинг адабий-эстетик категория сифатида ўрганилишига  асос бўлган хулосаларидан ОТ–Ф8-151 рақамли “Адабиёт энциклопедияси” нинг ҳаёт ва ўлим муаммоси билан боғлиқ бобида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 4 июлдаги 89-03-2517-сон маълумотномаси). Натижада ХХ аср ўзбек насрида ҳаёт ва ўлим муаммосининг тадқиқи унинг адабий-эстетик категория эканлиги ҳақида хулосаларга хизмат қилган;

ХХ аср бошларида истиқлол учун курашган жадид адабиёти вакиллари ва уларнинг асарлари ҳаёт ва ўлим категорияси нуқтаи назаридан ўрганилганда бу давр адабиётининг ижтимоий-психологик мазмун касб этгани, жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш ижтимоий концепция даражасига кўтарилганига оид хулосаларидан Ф-1-06 рақамли “Истиқлол даври ўзбек адабиётида Шарқу Ғарб адабий анъаналари синтези” фундаментал лойиҳасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 11 августдаги 89-03-2798-сон маълумотномаси). Натижада ХХ аср ўзбек насрида ҳаёт ва ўлим муаммосининг бадиий талқинини ўрганиш масаланинг табиий-биологик ва миллий-исломий талқинларига, шунингдек, ижтимоий-психологик жиҳатларига урғу бериш, персонаж ички оламини тадқиқ қилиш бўйича хулосалар чиқариш имконини берган;

ўзбек адабиётида ўлим мавзусининг ўзига хос критерийларини очиб беришда, жамият ҳаётидаги сиёсий ўзгаришлар одамларнинг ўлимга нисбатан онгида акс этувчи фикрлари ёзувчи – даври – бадиий асар триосида жам бўлиши ҳақидаги илмий-назарий хулосалардан АҚШнинг Атланта шаҳридаги Эмори университети Ўрта Шарқ ва Жанубий Осиё факультети Ислом цивилизациясини ўрганиш кафедрасида Ўрта Осиёлик аёл ёзувчиларнинг дин, оила ва жамиятга бўлган муносабатларини ўрганувчи илмий тадқиқотда фойдаланилган (Эмори университетининг 2018 йил 10 октябрдаги маълумотномаси). Унда даврга хос психологик эврилишларнинг тадқиқи адабиётни муҳим даврларга бўлиб ўрганишда, мавзу доирасининг индивидуал ҳолатдан жамиятга алоқадор концепция даражасига кўтарилиш омилларини тадқиқ қилишда, Ўрта Осиё аёл ёзувчилар ишларини Европа ва Шарқ анъаналари элементлари асосида қиёсан ўрганиш жоиз деган хулосаларга асос бўлган;

жадид адабиётининг етакчи тенденциялари, шўро даври адабиётининг, хусусан, 20 – 30-йиллар қаттол сиёсатининг бадииятга таъсири масалалари ҳаёт ва ўлим муаммосини ўрганиш нуқтаи назаридан алоҳида босқичга кўтарилгани ҳақидаги илмий-назарий хулосалардан  Баку Евроосиё университетининг Турк ва хорижий ўлка филологияси кафедрасида бажарилган фундаментал тадқиқотда фойдаланилган (Баку Евроосиё университетининг 2018 йил 11 сентябрдаги маълумотномаси). Натижада дунё адабиёти тадрижини белгилашда, “Турк халқлари поэзияси архитектоникаси: шакл ва мазмун афзалликлари” мавзусидаги филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилаётган диссертацияни тайёрлашда, бадиий матнларда ҳаёт ва ўлим муаммосини аниқлаштиришда муайян хулосаларга келинган.